Zen İksiri: Huzuru Keşfetmenin Yolu

Japon çay seremonisinin kökleri Zen Budizmi’nin ilkelerine dayanmakta ve Japonca chado/sado (çay yolu/sanatı) veya cha-no-yu (sıcak su çayı) olarak bilinmektedir. Zen Budizmi etkisi ile Japonya’ya girmiş ve cha-no-yu olarak adlandırılan çay seremonileri, çay yapraklarının toz haline getirilerek özel bir ritüel ile hazırlanması ve konuklara ikram edilmesine denir.

Japon mitolojisinde anlatılan bir olaya göre; Darma isminde bir keşiş, meditasyon sırasında uyumuş ve bu durumun tekrar gerçekleşmesine engel olmak için göz kapaklarını kesmiştir. Toprağa attığı göz kapaklarının her birinden yapraklar çıktığını gören Budist Keşiş Darma, daha önce özelliklerini hiç bilmediği bu bitkinin yapraklarını yiyince kendisini daha enerjik hissetmiştir. Keşiş Darma, yediği bitkinin bedenine enerji veren bir etkiye sahip olduğunu keşfetmiştir. Bu bitki, çay yapraklarından başka bir şey değildir. Darma, çayın kendisine yapmış olduğu etkiyi herkese anlatarak bu bitkinin ününün artmasını sağlamış ve çay yapraklarının kullanımı yaygınlaşmıştır. Bu olayın mitolojik anlatımlar içinde yer alıyor olması, çayın Japon kültürü içerisindeki önemine dikkat çekmektedir.

8. yüzyıla kadar Çin’de tıbbi amaçlarla kullanılan çay, Japonya’ya Keşiş Saicho tarafından 9. yüzyılın başlarında getirilmiştir. Çin’de bir ritüel haline gelen çay, Japonya’da ilk olarak Kamakura döneminde Zen rahipleri tarafından az uyumak amacıyla tüketilmiştir. Japonya’nın Uji bölgesinde yetiştirilmeye başlanan çay, zaman içerisinde bu bölgenin dışına taşmış ve çayın üretimi daha büyük alanlara yayılmıştır. 15. yüzyıla gelindiğinde çay kültürü Japonya’da da seremoni halini almıştır. Başlangıçta yalnızca saray çevresinde ilgi gören çay seremonileri, bir süre sonra Japonya’nın tamamında önemli hale gelmiştir. 16. yüzyılda çay ustası Sen no Rikyu, çay seremonisinin mükemmel hale gelmesinde etkili olmuştur. Rikyu, daha samimi bir hava oluşturmak amacıyla çay odalarını küçültmüş ve odaların içerisine Japon sanatına uygun olarak hazırlanan çiçeklerin koyulması fikrini öne atmıştır.

Meiji dönemine kadar yalnızca erkeklere özel olarak düzenlenen çay seremonileri bu dönemle birlikte kadınların da etkin rol aldıkları ritüellere dönüşmüştür. Çay ritüelleri evden ayrı bir odada düzenlenmektedir. Çay törenleri için özel olarak dizayn edilen bu odalara cha-shitsu adı verilmektedir. Bu odaların kapıları, içeri girenlerin başlarını eğmeleri için özellikle alçak tutulmuştur. Başını eğmek zorunda kalan kişi ister istemez bir saygı gösterisinde bulunmak durumunda kalıyordu. Genellikle küçük olan bu odalarda mevsime uygun çiçek aranjmanı ve ipek parşömen üzerinde bir resim (jiku) bulundurulmaktadır. Kış aylarında odanın ısıtılması için küçük bir şömine, yaz aylarında ise çayın hazırlanmasında kullanmak amacıyla portatif mangal yer almaktadır. Odada bulunan objelerin ve desenlerin birbirini tekrar etmemesi gerekmektedir; taze bir çiçek varsa çiçekli bir resim olmamalı, mangal yuvarlaksa su kabı köşeli olmalıdır. Bu da Japonların çay seremonilerinin tamamen dini bir ritüel gibi kurallara bağlı kalarak yapıldığını göstermektedir. Ayrıca içeride bulunan objelerin odaya uyum ve sakinleştirici bir atmosfer katması gerekmektedir. Bu huzurlu ortamın sağlanmasında etkili olduğuna inanılan en önemli nokta, çay odasının güzel bir manzaraya sahip olmasıdır. Bu manzaranın ise temiz ve bakımlı bir bahçe olması istenmektedir.

Japon çay seremonisinin akışı, ev sahibinin ana konuğu bir hafta önceden ziyaret etmesiyle başlamaktadır. Çay odalarının girişinde bulunan taş döşemelerin üzerine su serpilmesi, misafirleri içeriye davet edilmesi anlamına gelmektedir. Bekleme odasında bulunan misafirlere içinde tatlı çeşni bulunan sıcak su ikram edilmekte ve ardından çay odasına geçilmektedir. Bahçe içinde bulunan lavaboda misafirler elleri ve ağızlarını yıkadıktan sonra çay odasına geçmektedir. Bu yıkama ritüelini tıpkı bir ibadete başlamadan önce yapılan arınma ritüellerine benzetmek mümkündür. Misafirler ayakkabılarını çıkararak çay odasının küçük kapısından dizleri üzerinde sürünerek odaya girmektedir. Çay odalarının küçük kapılarından dizler üzerinde odaya girilmesi, tevazuun öğrenilmesi gereken bir erdem olduğuna işaret etmek amacıyla yapılmaktadır. Konuklar yerini aldıktan sonra ev sahibi ilk iş olarak konukları selamlamakta ve ardından çay hazırlıklarına başlamaktadır. Seremonide misafirlere pirinç, çorba, sebze veya balık ikram edilmektedir. Yemeğin ardından tatlı ikramına geçilmekte, bu süre zarfında ev sahibi çayı hazırlamaktadır. Çay hazır olana kadar misafirler odanın içerisinde bulunan çiçekleri, duvardaki resmi incelemekte ve bahçeyi seyrederek sohbet etmektedir. Çay hazırlandıktan sonra seremoninin esas kısmı başlamaktadır. Ev sahibi son derece naif hareketlerle hazırladığı çayı sunarken misafirlerle aralarında ikramda kullanılan çay araç gereçleri ve araç gereçlerin üzerindeki desenler hakkında bir sohbet gerçekleşmektedir. Çay seremonilerinde kullanılan eşyaların birbirleriyle uyumlu ve değerli olmaları önemlidir. Çay seremonisi iki tarafın da birbirlerine teşekkürlerini sunmaları ile sona ermektedir.

Japonların yaptıkları çay seremonilerinin son derece detaylı ve kullanılan her bir malzemenin özenle seçilmiş olması bunun yalnızca bir çay içme toplantısı olmadığını göstermektedir. Bu çay seremonileri kişilerin iç dünyasına yönelik törenler olarak kabul edilmekte, çay odasına girildiğinde tüm sorunlarının geride bırakılması gerektiğine inanılmaktadır. Günlük hayatta dünyevi uğraşlar ve hırslar, insanların iç huzura ulaşmasını zorlaştırdığı için çay seremonileri kendi varoluşlarının kökenine inmeleri konusunda kişilere önemli bir fırsat sunar.