Zahiriyye Medresesi ve Kütüphanesi

Zâhiriyye Medresesi, Memlük Sultanı el-Melikü'z-Zâhir Baybars tarafından 1277 yılında Suriye'de inşa ettirilen tarihi bir eğitim ve kültür merkezidir. Emeviye Camii'nin kuzeybatısında yer alır. İsmi, Sultan Baybars'ın lakabı olan Melikü’z-Zâhir’den gelmektedir. İslam ilimlerinin öğretildiği bir eğitim kurumu olarak hizmet vermiştir. Aynı zamanda içerisinde bulunan kütüphane, özellikle İslam dünyası için önemli yazma eserlere ev sahipliği yapmış ve ilim adamları için önemli bir kaynak merkezi olmuştur.

13. yüzyılın sonlarına doğru ilim adamları, önemli kitapların yağmalanmasına karşı koymak ve bu eserlerin korunmasını sağlamak amacıyla çaba harcamışlardır. Bu çabalar sonucunda Zâhiriyye Medresesi bünyesinde bugün Zahiriyye Kütüphanesi adıyla anılan bu kütüphane hayata geçirilmiştir.

Zâhiriyye Kütüphanesi kuruluşundan itibaren farklı isimler almıştır. Kütüphaneye önce el-Mektebetü'l-umûmiyye, sonra Dârü'l-kütübi'l-Arabiyye ve el-Mektebetü'l-ehliyyetü'z-Zâhiriyye gibi isimler verilmiştir. Suriye'nin bağımsızlığını kazanmasının ardından 1947 yılında milli kütüphane olarak kabul edilmiş ve Dârü'l-kütübi'l-vataniyyetü'z-Zâhiriyye adı verilmiştir. Daha sonraları kısa bir şekilde Dârü'l-kütübi'z-Zâhiriyye veya el-Mektebetü'z-Zâhiriyye olarak anılmıştır.

19. yüzyılın ikinci yarısında, Tâhir el-Cezâirî ve Selîm el-Buhârî gibi bilim insanları, Şam'ın tarih boyunca yaşadığı istilalar ve yönetim değişiklikleri sırasında yağmalanan medreselerdeki önemli kitapların batı müzelerine ve kütüphanelerine kaçırılmasını engellemek için devletten yardım sağlama çabasındaydı. Bu çabalar, 1878 yılında Dımaşk vilâyetine vali olarak atanan Midhat Paşa döneminde sonuç verdi. Midhat Paşa, eğitim ve öğretimi teşvik etmek amacıyla Şam'lı bilim adamlarından oluşan bir cemiyet olan el-Cem‘iyyetü’l-hayriyye’yi kurdu. Padişah II. Abdülhamid'in fermanıyla Şam'da hayatta kalan Zâhiriyye, Ömeriyye, Abdullah Paşa el-Azm, Süleyman Paşa el-Azm, Molla Osman el-Kürdî, Hayyâtîn, Murâdiyye, Şümeysâtiyye, Yagūşiyye, Evkaf ve Beytülhitâbe medreselerinde bulunan kitaplar, Seyyid Alâeddin Âbidîn liderliğindeki bu cemiyet aracılığıyla Zâhiriyye Medresesi'de bulunan Baybars'ın türbesine taşındı. Toplanan kitapların sayısı o dönemde 1465 idi. Tâhir el-Cezâirî'nin liderliğindeki çalışmalarla bu kitaplar için kataloglar hazırlanmış ve böylece kütüphane 1881'de el-Mektebetü'l-Umûmiyye adıyla okuyuculara açılmıştır. Başlangıçta evkaf dairesine bağlı olan kütüphane, Osmanlı İmparatorluğu'nun bölgeden çekilmesinin ardından Dîvânü’l-Maârif'e devredilmiştir.

1928 yılından itibaren ilk müdür Tâhir el-Cezâirî ile birlikte kütüphanenin kitap sayısını artırmak amacıyla yoğun bir çalışma yürütülmüştür. Ayrıca Şam'daki bazı bilim insanlarının kişisel kitaplarını kütüphaneye bağışlamalarıyla koleksiyonları genişlemiştir. Bu çabalar sonucunda 1980'de eser sayısı 13.000'den 100.000 matbu ve 15.000 yazma esere ulaşılmıştır. Bunun yanı sıra kütüphanede doğu ve batı dillerindeki dergilere de erişim sağlanmıştır. Zâhiriyye Kütüphanesi, okuyuculara ve araştırmacılara geniş fırsatlar sunan bir kurum haline gelmiştir. Kütüphanede bulunan en eski yazma eserler arasında 841 tarihli Mesâʾilü Aḥmed b. Ḥanbel, 869 tarihli Sünenü’n-Nesâʾî ve 1051 tarihli Süveyd b. Saîd tarafından rivayet edilen el-Muvaṭṭa bulunmaktadır. Ayrıca Ahmed Teymur Paşa tarafından bağışlanan 482 adet altın, gümüş ve bakır sikke ile bazı değerli yüzüklerden oluşan bir koleksiyon da kütüphane içerisinde sergilenmektedir.

Şam'da Arap dili ve edebiyatına dair ilmî çalışmalar yapan kurum el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye'nin modern düzenlenmesi ve eserlerin yeniden kataloglanması için Avrupa'ya kütüphanecilik eğitimi almak üzere personel göndermiştir. Bu personellerden biri olan Yûsuf el-Iş, 1935 yılında müdür olarak atanarak kütüphanenin düzeninde önemli değişikliklere öncülük etmiştir. İlk olarak iki okuma salonu inşa edilmiştir. Bu salonlardan biri genel okuyuculara ve öğrencilere açılmış, diğeri ise telif salonu adıyla müelliflere ve araştırmacılara tahsis edilmiştir. Yûsuf el-Iş döneminde kütüphane düzenlemesi daha da iyileştirilmiştir. Eserlerin erişilebilirliği için detaylı kataloglar hazırlanmış, “Tasnîfü’l-ulûm ve’l-maârifi’l-Arabiyye” adıyla İslâmî Arabî ilimlerin tasnifi için bir başvuru kitabı oluşturulmuş ve okuyucuların kullanımına sunulmuştur.

Kataloglar oluşturulurken kitaplar farklı ana ve tali gruplara göre sınıflandırılmıştır. Örneğin, Kur'an-ı Kerim ana grubuna dahil edilen mushaflar, kıraat kitapları, tefsir mukaddimeleri gibi tali gruplara ayrılmıştır. Ayrıca kitapların raflara düzenli bir şekilde yerleştirilmesi için yerden tasarruf sağlayan bir sistem benimsenmiş ve her kitap için bir rumuz ve numara oluşturularak bu bilgiler kartlara işlenmiştir. Yûsuf el-Iş'ın yönetimi altında Zâhiriyye Kütüphanesi daha iyi bir düzenleme, erişilebilirlik ve kullanılabilirlik sunan modern bir kütüphane haline gelmiştir.

Bu gelişmeler kütüphanenin okuyucular ve araştırmacılar için büyük bir kaynak merkezi haline gelmesine katkı sağlamıştır. Memlükler’in Şam’a kazandırmış olduğu Zahiriyye Medresesi ve Kütüphanesi günümüzde kültür bölgesi olarak bilinen Kelase Mahallesi’ndeki Emeviyye Camii (Camiu Benî Umeyye) yakınlarında yer almaktadır.