Yahudi Aydınlanma Hareketi: Haskala

Yahudiler yüzyıllar boyunca seçilmiş halk olmaları nedeniyle kendilerini her zaman diğer toplumlardan ayrı tutmuş ve kendi içlerinde bir hayat sürdürmüşlerdir. Ancak Yahudilerin kutsal topraklarını terk etmek zorunda kalmaları ve diğer toplumlarla iç içe yaşamaya başlamaları ile bu içe kapanık olarak sürdürülen yaşam şeklinin değiştirilmesi gerektiğine olan inanç artmıştır. 18. yüzyılda Avrupa’da yaşayan Yahudiler arasında ortaya çıkan ve Yahudi aydınlanması olarak bilinen Haskala Almanya’da başlayarak diğer Avrupa ülkelerine yayılmıştır. Takipçilerine “bilge ve zeki kişi” anlamına gelen maskilim denilmektedir.

Haskala hareketinden önce Avrupa’da yaşayan ve Aşkenaz olarak bilinen Yahudiler kendilerine ait olan Yidiş dilini kullanmakta, çocuklarını kendi okullarına göndererek Talmud eğitimi aldırmakta ve Yahudi kültürünü devam ettirmekteydi. Ancak değişen ve gelişen dünya içerisinde Yahudilerin bu dünya ile uyumlu hale gelmesi istenmiştir. Yahudilerin Avrupa toplumuna uyumlu olarak hareket etmeleri, içinde yaşadıkları toplumla bir bütün oluşturmaları için Haskala hareketi ortaya çıkmıştır. Haskala hareketi ile Yahudilerin Avrupa kültürüne katılmasında herhangi bir sorun olmadığı açıklanmıştır. Hareketin önemli ismi olan Moses Mendelson, Yahudilerin Yahudi hukukuna bağlı olan kuralları ev hayatlarında devam ettirmelerini, toplumsal hayatta ise diğer toplumlarla uyum içinde olmalarını söylemiştir. Kısacası Yahudilerin özel yaşamlarında Yahudi olarak kalmasını ancak sosyal olan her alanda toplumla bir bütün hale gelmesi gerektiğini savunmuştur.

Haskala hareketiyle ilk olarak eğitim alanında düzenlemeler yapılmış ve laik eğitime geçilmiştir. Yahudilerin kendi okullarında çocukları için temel eğitim kabul ettikleri kutsal kitap eğitimi neredeyse tamamen yok sayılarak yeni bir müfredat hazırlanmıştır. O zamana kadar yalnızca zengin ailelerin kız çocukları özel dersler ile eğitim alabiliyorken Haskala ile kız çocuklarının da genel eğitimden faydalanabilmesi sağlanmıştır. Zaman içerisinde Almanya’da yaşayan aileler çocuklarını Almanca ve Fransızca öğrenmeleri için desteklemiştir. Mendelson da Avrupa’daki Yahudilerin kendilerine ait olan Yidiş dili yerine Almanca konuşmalarını söylemiştir. Hatta Mendelson Tevrat’ı İbranice harflerle Almancaya çevirerek Yahudilerin son derece hakim olduğunu bildikleri kutsal kitap üzerinden Almancaya aşina olmalarını sağlamak istemiştir. O dönemde bu dili kullanarak Yahudilerin ticarette diğer insanları kandırdığı iddialarının dilin değiştirilmesinde etkili olduğu düşünülmektedir.

Haskala düşüncesinin etkisiyle kutsal toprak anlayışı ve bir kurtarıcı geleceği inancı etkisini kaybetmiştir. Bu dönemde ortaya çıkan ve başarısızlıkla sonuçlanan Sabatay Sevi’nin hareketi de Mesih beklentisinin yok olmasında etkili olmuştur.

Almanya’da başlayan ve diğer Avrupa ülkelerine yayılan Yahudi aydınlanma hareketine Ortodoks Yahudi cemaati büyük tepki göstermiştir. Çünkü Haskala düşüncesinde söylenen “evde Yahudi dışarıda diğer toplumlar gibi olun” söylemi Ortodokslar için kabul edilmez bir husustur. Ortodokslara göre bir Yahudi her zaman her yerde inandıklarından taviz vermemelidir. Bu nedenle Ortodoks Yahudiler Haskala hareketini bir asimilasyonun başlangıcı olarak görmüşler ve onu eleştirmişlerdir. Kutsal kitapta geçen “Öteki ulusların içinde yok olacaksınız, düşman ülkeler sizi yutacak.” (Levililer 26:38) ifadesinden hareketle Haskalayı “Yahudilerin öteki uluslar içerisinde yok olması” olarak açıklamışlardır.

1870-1880 yıllarında Haskala hareketinden milliyetçiliğe dönüşüm süreci başlamıştır. Başında Leon Pinsker’in bulunduğu bu milliyetçilik hareketi Hibbat Zion (Siyon Sevgisi) olarak adlandırılmıştır. Pinsker’e göre “Yahudiler her yerde misafir, hiçbir yerde ev sahibi değildir”. Yahudilerin sorunlarının çözülmesinde esas olan onların İsrail topraklarına dönmesi ile mümkündür. Böylece aydınlanma olarak ortaya çıkan Haskala hareketi Yahudi milliyetçiliğinin ve Siyonizm’in oluşmasında önemli rol oynamıştır.