Usturlabın Tarihçesi

Saatler icat edilmeden önce insanlar zamanı nasıl belirliyorlardı? Elbette onların da kullandıkları, bulmuş oldukları yöntemler vardı. Bu yöntemlerden birisi usturlaptır.

Adı, Grekçe astronla (yıldız) lambanein (almak, yakalamak, ölçmek) kelimelerinin birleşimiyle oluşan, astrolabos veya astrolabon kelimelerinden geçerek Arapçalaşmıştır. Latince’deki karşılığı astrolabiumdur. Buna göre usturlab kelimesi, yıldızları anlamak için kullanılan bir alet anlamına gelmektedir. Gökyüzündeki yıldızları ve diğer nesneleri bulmak ya da Güneş’in veya bir yıldızın konumundan yararlanarak zamanı belirlemek anlamlarında da kullanılmaktadır. Usturlab günümüzün navigasyonu, saati, takvimi ve dünyanın teknolojide geldiği son seviyenin başlangıç noktasıdır.

İnsanoğlu doğduğu günden beri çevresinde gördüğü her şeyi merak etmiş, işleyişlerini anlamaya çalışmıştır. En eski bilimlerden biri olan astronomi de bu merak sonucu ortaya çıkmıştır. Önceleri zamanı ve uzayı anlamaya çalışan insanoğlu günü ve geceyi gözlemlemiş, daha sonra bunları da kendi içlerinde saat adı verilen bölümlere ayırmıştır. Bu bölümlerse Güneş’in hareketini anlamakla ortaya çıkmıştır. Güneş’in hareketinin anlaşılmasının ardından diğer yıldızların, gezegenlerin ve Ay’ın hareketleri araştırılmıştır. Bu da astronomi ve matematik bilimlerinin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Örneğin Sümerler saati 60 eşit parçaya bölmüştür. Biz de aradan iki bin yıl geçmesine karşın hâlâ bu sistemi kullanıyoruz. Daha sonra zamanı iyi kullanabilmek için Ay’ın hareketleri incelenmiş ve Dünya’nın, Ay’ın ve Güneş’in birbirleriyle ilişkileri takip edilmiştir. Bu ilişkileri takip edebilmek ve kayıt altına alabilmek için de çeşitli aletlerden yararlanılmıştır. Bu aletlerin en önemlisi ve günümüze kadar gelmeyi başarabilen en önemli örneği usturlaptır.

Küresel ve düzlem usturlap olmak üzere iki çeşit usturlap türü vardır:

Şekil 1: Düzlemsel Usturlap

Şekil 2: Küresel Usturlap

İslam tarihinde ilk usturlabı yapan kişinin el-Fezari olduğu bildirilse de maalesef eserleri birkaç tanıtımı dışında günümüze kadar ulaşmamıştır. Günümüze kadar ulaşan en eski usturlap eseri el-Harezmî’nin "Usturlap Risalesidir." En kapsamlı usturlap eserini ele alan kişi ise el-Ferganî’dir. El-Kamil başlıklı bu eserini 856-57 yıllarında kaleme almış ve 7 bölüm olarak düzenlemiştir.

Usturlablar, Batı’da en çok tıp doktorları arasında popüler olmuştur. Çünkü astrolojinin hastalıkların teşhis edilmesinde ve tedavinin belirlenmesinde önemli bir rolü olduğuna inanılıyordu. Osmanlılarda ise usturlap, müneccim başılar ve muvakkitler tarafından astronomik gözlemlerin yanı sıra İslamiyet’in bir gereği olarak namaz ve kıble yönünün doğru olarak bulunmasında kullanılıyordu.

Usturlabla ilgili işlemlerin yapılabilmesi için temel astronomik kavramlar bilinmelidir. Usturlabın kullanımı teknik bir bilgi gerektirmektedir, teorik astronomi bilgisine sahip olunmadan bu işlemler yapılabilir. Bu açıdan bakıldığında Ortaçağ’daki cerrahi işlemlere benzemektedir. Teorik tıp bilgisi olmadan hastaların ameliyat edilmesi durumunda olduğu gibi teknik işlemler ön plandadır.

Gözlem yapmak ve zamanı belirlemek için başka aletlerin geliştirilmesiyle, on yedinci yüzyıldan itibaren Avrupa’da usturlabın önemi azalmış, İslam dünyasında yirminci yüzyıla kadar kullanılmaya devam etmiştir. Günümüzde ise sadece sanatsal yönü ile öne çıkan usturlabın, astronomi eğitiminde önemli bir yer tuttuğu bilinmektedir.