Türkistan Fatihi Kuteybe b. Müslim ve Türkler

Kuteybe b. Müslim b. Amr el-Bâhilî hiç şüphesiz Emevîler döneminin en meşhur komutanlarındandır. 49/669 yılında Basra’da doğmuş, Kays Aylân’a mensup Bâhile kabilesinin bir ferdi olarak dünyaya gelmiştir. Babası Müslim b. Amr, Araplar tarafından küçümsenen bir kabilenin lideriydi. Buna rağmen Kuteybe tanınan biri olmayı başarmıştır.

Emevîlerin önemli komutanlarından ve etkin simalarından biri olan Haccâc bin Yûsuf es-Sekafî ile yakınlaşması onun siyasi geleceğini ciddi ölçüde etkiledi. Kaderi Abdullah b. Carud'un Basra'da Haccac b. Yusuf'a isyan etmesiyle değişti. İsyan sırasında ordusuyla ona katılıp etkin görevlerde yer aldı. Haricî isyanının bastırılmasında önemli rol oynadı. Emevî iktidarı için büyük bir tehdit oluşturan İbnü’l-E’as isyanın bastırılmasında ve Deyrülcemâcim savaşında Haccâc’ın en büyük destekçisi oldu. Haccâc, Kuteybe’nin vermiş olduğu desteği karşılıksız bırakmadı ve onu Rey valiliği görevine atadı. Kuteybe b. Müslim için Rey valiliği önüne geçilemez bir yükselişin başlangıcı oldu. Üç yıl geçmeden Türk tarihini önemli şekilde etkileyecek olan Kuteybe b Müslim’in Horasan valiliğine atanması olayı gerçekleşti.

Hz. Peygamber (s.a.v.) döneminde İslâm topraklarının Arap Yarımadasıyla sınırlı olması, Arapların Türklerle coğrafi açıdan komşu olmamaları nedeniyle herhangi bir Türk-Arap ilişkisinden bahsetmek mümkün değildi. Ancak bu durum onların birbirlerini tanımadıkları anlamına da gelmiyordu. Cahiliye döneminde iki ırk, aralarındaki komşuları Sasaniler vasıtasıyla dolaylı bir ilişki içindeydiler. Yerleşik bir toplum olan Arapların, Sasani İmparatorluğu ile İpek Yolu sayesinde Türklerin meskûn bulunduğu bölgelerde yürüttükleri ticari seferler yakınlaşmalarına neden oldu. Müslüman Araplar, 21 (642) yılında son Sasani ordusunu Nihavend’de mağlup ederek İran topraklarının tümünü fethetti. Toharistan ve Maveraünnehir bölgelerinde Türklerle sınır komşusu olmalarıyla Türk-Arap ilişkisi resmen başlamış oldu.

İslam dininin sadece Araplara has bir din olmadığını, bu dinin diğer toplumlara tanıtılması ve onlar arasında yayılması için göçler yapılmasından ve davet mektupları gönderilmesinden anlamaktayız. Ancak coğrafi mesafe nedeniyle ilk dönemde Türkler bu teşebbüslerin dışında kalmıştır. Arap fatihlerinin Maveraünnehir sınırına ulaşmaları, Türklerin İslâm ile tanışmaları bu döneme tekabül eder.

Emevîler, İslam’ın geniş bir alana yayılmasına ve birçok halkın İslam’la tanışmasına öncülük etmiştir. Fakat bu dönemde yapılan fetihler tartışma konusu olmuştur. Bu bağlamda tartışmaların odağındaki kişilerden birisi, Emevîler döneminin önde gelen asker bürokratlarından “Türkler kılıç zoruyla Müslüman oldu” tezine konu olan dönemin Horasan valisi Kuteybe b. Müslim’dir. Yaptığı fetihleri ve onu eleştiri odağına alanlar, tarihsel gerçeklerden uzak yorumlar ileri sürmüşlerdir. Muhtemelen bu yorumlar objektif olarak değil ideolojik açıdan ele alınmıştır.

Türklerin islamlaşması sürecinde en önemli adımlar Türkistan fatihi Kuteybe b. Müslim, halife Ömer b. Abdülaziz ve Emevîlerin son Maveraünnehir valisi Nasr b. Seyyar tarafından atılmıştır. Kuteybe'nin Horasan valisi olduğu dönemde Türk beyleri arasında çekişme ve çeşitli anlaşmazlıklar hâkimdi. Bu anlaşmazlıkları fırsat bilen Kuteybe kısa sürede Buhara, Semerkant, Beykent, Fergana ve Taşkent şehirlerini fethederek bölgede hâkimiyet kurmuştur. Bunun yanı sıra Kuteybe Taşkent'e gelene kadar ciddi bir direnişle de karşılaşmamıştır. Mesela Belh şehrine girdiğinde Nizek Tarhan savaşmadan, Kuteybe'nin ordusuna şehri teslim edip Kuteybe ile ortak hareket ederek Beykent üzerine yürümüştür.

Kuteybe b. Müslim Horasan valiliği süresince Mâverâünnehir ve Tohâristân bölgelerindeki Emevî hâkimiyetini sağlamlaştırmış, Kaşgar’ı da alarak devletin sınırlarını Çin’e kadar genişletmiştir. Kuteybe b. Müslim’in İslâmiyet’in yayılması kadar Maveraünnehir bölgesinin Arap hâkimiyetine geçmesinde önemli bir payı vardır. Bu zamana kadar bölgede kalıcı bir başarı elde edemeyen Araplar onun zamanında Türk yurtlarında kalıcı başarılar elde etmişlerdir.

Kuteybe b. Müslim’in Türklerin İslamiyet’i kabulündeki en büyük rolü, fethettiği bölgedeki yerli halktan asker alma uygulamasıyla Türkleri orduda istihdam ederek onlara İslam dinini yakından tanıma fırsatını sunmasıdır. Kuteybe bu şekilde davranarak hem kendisine takviye güç sağlamış oldu hem de kendini güvence altına aldı. Böylece çıkabilecek isyanların da önüne geçti. Yine orduda bulunanların güvenini kazanarak onlara itibar vermesi Türklerin yeni dine bakışını değiştirdi ve İslam’a ısınmalarını sağladı.

706 yılında fethettiği Beykent’e önce Müslüman Arap aileleri yerleştirmiş, bu göçmenler vesilesiyle İslâmiyet’in tanıtılmasını amaçlamıştır. Maveraünnehir’in en önemli dinî merkezi olan Buhara’da İslâmiyet’in tanınması için yaptığı uygulamayla; Buharalıların ödeyecekleri vergi dışında bağ-bahçe, evlerinin ve şehir dışındaki bir kısım arazilerinin yarısını Araplarla paylaşmaları şartı getirmiş, bu sayede Buhara’da Müslüman Araplarla Türklerin kaynaşmalarını sağlamıştır. Buhara, Semerkant ve diğer önemli merkezlerdeki uygulamalarıyla Türkler üzerinde etki bırakmış, onların İslam dinine geçişini kolaylaştırmıştır.

Kuteybe’nin İslamlaştırma politikasının temel unsurlarından bir diğeri, fethedilen şehir ve kasabalara hemen bir cami ve ribat gibi müesseslerin yapılması teşkil etmekteydi. Cami siyasi fethin bir sembolü olduğu gibi İslami tebşir hareketlerinin de bir başlangıcı oluyordu. 709 yılında Buhara merkezinde İslâm kültür ve medeniyetinin sembolleri olan cami ve mescit inşasına girişerek Mâh-ı Rûz Camii’ni yaptırmıştır. Kuteybe farklı bir uygulama başlatarak teşvik amacıyla Buharalıları istisnasız cuma namazına gelmekle mükellef tutmuş, hatta halkı İslâm’a ısındırmak amacıyla cuma namazına gelecek olanlara ikişer dirhem para yardımı yapılmasını taahhüt etmişti. Bu girişimler doğal olarak ilk Müslüman cemaatin nüvesini oluşturmuştu. Bunlara ilaveten Müslüman cemaatin cezai ve hukuki işlerini düzenlemek üzere bir de kadı tayin edilir ve böylece siyasi hâkimiyetin kurulması yanı sıra İslamlaştırma hareketinin de ilk önemli adımı atılmış olurdu. Bundan sonra İslamiyet’in gelişmesi, çevre halkının bu yeni dini kabulü ve uygulaması genellikle olayları kendi seyrine bırakılıyordu. Eski yöneticiler yerinde bırakılırdı. Etraftan kişilerle ılımlı yol izlenerek İslam’a geçişleri sağlanırdı. Dönemin önemli âlimleri davet edilerek bölge halkının yeni dini tanıması sağlanıyordu.

Nitekim Kuteybe’nin bölgeyi fethederken katliam ve zulüm yaptığı, verdiği sözlerde durmadığı, vefasızlık ve merhametsizlik gösterdiği ileri sürülen bazı araştırmalarda birtakım gerekçelerle ilmî duruşun dışına çıkılarak yanlı bir tavır sergilendiği, kaynakların çarpıtıldığı ya da hadiselerin iyi etüt edilmediği anlaşılmaktadır. Çünkü döneme ait temel kaynaklarda onun bölge halkına yönelik soykırıma varan bir katliam gerçekleştirdiği bilgisi yer almamaktadır. Aksine izlediği politikalar sayesinde İslâmiyet bölgedeki yaşayan halk tarafından kabul görmeye başlamış, ilerleyen dönemlerde Ceyhun’un doğusunda yaşayan başta Türkler olmak üzere gayri müslim kesim İslâm dini ve medeniyetini samimiyetle kabul etmiştir.

Bütün bu karalamalara rağmen Kuteybe başarılarına başarı eklemiş ve düzenli bir fetih politikası takip etmenin karşılığını, Türkistan fatihi olarak tarihe geçmekle almıştır. Herhangidir iktidar ve mal hırsına kapılmayan Kuteybe'nin, bu bölgenin Müslümanlaşmasında büyük rol oynadığı ortadadır.