Tarihi Bir Vesika: Kartpostal

Bugün artık kullanımı neredeyse unutulmuş olan kartpostallar, 19. yüzyıldan başlayarak 20. yüzyılın ikinci yarısına kadar önemli bir iletişim, tanıtım, gündem/algı oluşturma aracı olarak kullanılmıştır. Öğrenme arzusu ve ticari amaçlı olarak bu dönemde Amerika’dan Rusya’ya, İngiltere’den Japonya’ya, Paris’ten İstanbul’a kadar elden ele dolaşmışlardır. Türkçeye Fransızca ‘carte postale’ kelimesinden geçmiş olan kartpostal sözcüğü Türk Dil Kurumu tarafından da ‘genellikle dikdörtgen biçiminde ince kartondan yapılmış, bir yüzü resimli, zarflı veya zarfsız gönderilen posta kartı’ olarak tanımlanmaktadır.

İlk kartpostalların bir yüzünde desen kullanılırken 1891 yılından itibaren bu desenlerin yerini fotoğraflar almaya başlamıştır. Fotoğrafın pahalı ve profesyonel bir iş olduğu bir devirde, onu herkes tarafından ulaşılabilir hale getiren bu değişim, kartpostallara olan ilgiyi büyük ölçüde artırmıştır. Aslında uzun bir geçmişe dayanan kartpostal tarihinin, Osmanlı Devleti’nin de katılımcısı olduğu 1893 Chicago Dünya Sergisi’yle başladığı söylenebilir. Bu tarihte ABD’de posta teşkilatı aracılığıyla yayıncılara ilk kez bir sentlik kartpostalları (Penny postcard) basma izni verilirken, Osmanlı İmparatorluğu’nda da bundan sadece iki yıl sonra, Avusturya-Macaristan uyruklu Max Fruchtermann, panoramaların yanı sıra gündelik hayat, insan portreleri ve siyasi olayları da içeren ilk kartpostal serisini basıma sunmuştur.

Günümüzde haberleşme ve iletişim aracı olmaktan çıkıp geçmişin belgeseli olarak önem taşıyan kartpostallar ait olduğu dönemin; sosyal, tarihsel, kültürel, sanatsal yaşamına ilişkin görsel zenginlik sayılabilecek anlamlı bilgilere ev sahipliği yapan ve tarihe ışık tutan kültürel değerler taşıyıcısı olarak önemli bir bilgi kaynağıdır. Kartpostallar aynı zamanda yitirilen bazı meslek grupları ile o dönemin sosyal yaşantısını, kentsel değişimini ve gelişimini de gözler önüne sermektedir. Osmanlı da, İstanbul başta olmak üzere pek çok şehrinde kartpostal editörlüğü yapan kişiler bulunmaktaydı. Farklı meslek dallarından olan insanlar aynı zamanda editörlük ile de uğraşmaktaydılar. Editörlüğün o dönemde yaygın olması bu işin önemli bir sektör haline geldiğini göstermektedir. Mesela eskiden büyük bir alışveriş mağazası olan Bortoli Kardeşler’in sahip olduğu “Au Bon Marche” mağazasının İzmir ve İstanbul şubesi o dönemde kartpostal basan bir yer haline gelmiştir. 

Her zaman kartpostallara olumlu bakılmamıştır. Bazen de genel ahlaka aykırı tasvirler içerdikleri için yasaklanması gereken zararlı yayınlar kategorisine de alınmışlardır.  Geçmiş zamanın ruhunu, bilgisini, yaşanmışlığını, hafızasını ve izlerini en net taşıyan vesika olarak kartpostallar da duygu taşıyan belgelerdendir.