Tarihe Dikilen Anıt: Balballar

Tarihin başlangıcından bu yana varlığını sürdürmüş ve geniş coğrafyalara yayılmış olan kadim uluslardan biri olan Türkler, geçtikleri bölgelerde arkalarında birtakım izler bırakmışlardır. Bunlar yazıt, piramit, damgalı taş tablet, kurgan ve daha birçok farklı şekilde karşımıza çıkar. Aralarında en dikkat çekici olan ise “Balbal” adı verilen taştan heykellerdir ve birçok konuda fikir verdikleri gibi sanat tarihi açısından da önemlidirler. Balbal, saymalı taş, dikilitaş, taş baba-nene gibi farklı adlarla bilinirler. Sayısı tam bilinmemekle beraber on binleri bulduğu tahmin edilmektedir. Ne amaçla, kim için ve kimler tarafından dikildikleri ise gizemini koruyan tartışmalı konulardandır.

Tarihte taşın kullanımı uygarlık diyebileceğimiz bir oluşumun olmadığı çok eski zamanlara kadar gitmektedir. Kullanışlı ve sağlam olmaları dolayısıyla taştan gereçlerin yaşamın hemen her alanında kullanıldığı düşünülmektedir. Örneğin değirmen taşı uygarlık tarihinde büyük bir yere sahiptir. Günlük kullanımın yanı sıra edebi yazıtlar, mezar taşları ve kitabeler olarak da karşımıza çıkmaktadırlar. Bunun en güzel örnekleri Orhun ve Yenisey yazıtlarıdır. Bu noktada balbalların tam olarak ne amaçla yapıldığı tartışma konusu olmuştur. Mezar taşı olarak mı yoksa sanatsal anıtlar olarak mı yapıldıklarına karar verilememiştir. Yapılan ilk keşiflerde bu heykellerin veya arkaik Türkçe kullanımıyla bedizlerin, ölen bir kişi, muhtemelen bir han için dikilmiş olduğu düşünülmüştür. Ancak bazı yazılı kaynaklara göre hanlar öldürdükleri düşmanları için de balbal diktirebiliyorlardı. Bu duruma anlam verebilmek için kurgan denilen mezar yapılarından yola çıkmak gereklidir.

Türkler bilinen en eski inanç ve öğretilerinde dahi ölümden sonra yaşam olduğu düşüncesini benimsemişlerdir. Bundan dolayı kurgan adı verilen tepe veya piramit şeklinde mezarlar inşa etmişler. Ölen kişi tekrar dirileceği için de giysileri, değerli eşyaları, pusatı (silahı) ve hatta atıyla birlikte gömülmüştür. Bu kültür uzun yıllar farklı coğrafyalarda devam ettirilmiştir. Kuzey Karadeniz kıyılarından Doğu Türkistan’a, Orta Asya’dan Anadolu’ya benzer yapılar görülmektedir. Zaman içinde bark, kümbet, türbe gibi farklı şekil ve adlar almıştır. Balballara veya benzeri dikilitaşlara bu tip gömütlerin çevresinde sıklıkla rastlanılmaktadır. Elbette zaman içinde değişime uğrayarak düz uzun taşlar, işlemeli saymalı taşlar veya Osmanlı dönemi mezarlarında gördüğümüz başlıklı taşlar gibi farklı şekiller almıştır. Ancak balballar yalnızca mezar taşları değildir. Kimi balbalların altında kurganlar bulunmasına karşın bazılarının altından hiçbir şey çıkmamıştır. Buradan bazılarının bir kahramanı ya da yiğit bir kağanı anmak için dikilen dikitler olduğu sonucu çıkar.

Düşmanlar için yapılan balballar başka bir gelenekten dolayıdır. Seyahatnameler ve Çin kaynakları, Türk kağanlarının mezarları içine veya üstüne düşmanları için balballar yaptırdığını anlatmaktadır. Bunun sebebi ölümden sonraki yaşamda o kişinin, kağana hizmet edeceği yönündeki inançtı. Bu gelenek farklı şekillerde karşımıza çıkar. Bir şeklinde balballar, küçük boyutlarda ağaç malzemeden yapılır ve han kurganına atılırdı. Diğer şekliyse bildiğimiz taş dikitlerdir. Zaman içinde bu iki uygulama arasında geçiş yaşanmış olabilir. Bir düşünceye göre balbalın oyulma biçimi onu han anıtı mı yoksa düşman veya farklı bir kimse için mi yapıldığını ortaya koymaktadır. Bunun için de balbalın detaylarına bakmak gerekir.

Balballar her ne kadar çeşitliliğe sahip olsalar da belli ortak özellikleri barındırmaktadır. Kadın ve erkek formlarında olabilirler ve bu dağılımın yaklaşık yarı yarıya olduğu söylenir. Türklerin kültürel özelliklerini barındırırlar, erkeklerde tipik bıyık ve uzun saç veya örgüler ile kadınlarda vücut hatları, başlık ve yüz tipi öne çıkmaktadır. Hemen hepsinde ortak olarak geleneksel giyim, kaftan, kadeh ve küçük kılıç veya kama benzeri bıçak bulunur. Kimisinde Türk kültüründe önemli görülen veya kutsal değer taşıyan damga, işleme ve hayvan motifleri gibi detaylara rastlanır. Kağan balbalları irice, detaylı ve belli duruşlar sergileyen yapıda olurlar. Bunlar oturur, çömelir veya bağdaş kurar şekilde olabilir ancak sayıca azdırlar, geneli dik yapıda ve belden altı gömülü şekildedir. Kimi balballarda kılıç bulunmaz, iki elle çanak ya da tas tutan ve öne eğik şekilde görülebilir. Bu da onların hizmet edeceği düşünülerek yapılmış düşman tasviri olabileceği izlenimini verir. Çünkü Orhun Yazıtlarında kağanın düşmana galip geldiğini ve onun balbalını diktiğinden söz edilir.

Ek olarak kağan çerileri ve akrabaları için de balbal dikilebildiği görülmektedir. Örneğin Bilge Kağan kurganı üzerinde, kardeşi ve yazıtlarda batur yani savaşçı yiğit olarak anlatılan Kül Tigin’in kurganı üzerindekinden daha fazla balbal olması dikkat çekmektedir. Hâlbuki daha fazla düşmanla çarpışmış ve çok sayıda kişiyi kılıçtan geçirmiş Kül Tigin için daha fazla balbal olması beklenir. Ancak anlaşılıyor ki her balbal için farklı amaçlar güdülmüştür. Bu bir mezar taşı, bir kahraman anıtı veya mistik inançlar ile yapılmış bir dikit olabilir. Her şekilde varlıklarını, kültürlerini ve dahasını ardıllarına aktarıcı birer sanat eserleridir.

Sonuç olarak Çin Seddi’nden Avrupa’ya, Sibirya’dan Anadolu topraklarına ve birçok coğrafyaya yayılmış balballar, adeta Türklerin ayak bastığı alanların sınır noktalarıdır. Kimisi ataların anılması ve gelecek nesillere örnek olması gibi kutlu bir amaçla dikilmiştir. Kimisi de yaşadıkları olaylara verdikleri tepkiye yönelik dikilmiş olabileceğinden tarihe ışık tutmaktadır. Hun dönemindeki eserler, toprak altından çıkan ve kabaca olanlardı. Göktürk döneminden olan detaylı ve toprak üstü eserler, yüzyıllar içinde ilerleyerek devam etmiş bir gelişimin başlangıcıdır. Bu da sanat tarihi için taşıdığı önemi ortaya koymaktadır.