Tanrısal Çeşitlilik

Tanrı kavramı, her dönemin araştırma konusu olmuştur. İlahi varlığı anlama arayışı farklı şekillerde incelenmiş ve açıklanmıştır. Çeşitli dini gelenekler, ilahi olanın dünyada nasıl tezahür ettiğine dair farklı bakış açıları sunmuştur. Teizmden politeizme çeşitlenmiş olan Tanrı anlayışları, çok yönlü bir manzaranın ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Yunanca “theos” kavramından türemiş olan teizm, yaratıcı tanrı anlayışını ifade eden bir kavramdır. Tanrıyı maddi dünyanın ötesinde gören bir anlayıştır. Monoteizm olarak da adlandırılan teizme göre tanrı, eşsiz ve tektir. Her şeyi bilen, her şeye gücü yetendir. Her ne kadar birbirinden farklı tanrı anlayışları olsa da özünde Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam’ın tanrı anlayışı teizmdir.

Deizm, tek tanrıcılığın farklı bir şeklidir. Monoteist inancın genel ilkeleri kabul edilmekte ancak tanrının doğası gereği kişisel ve yaratılmış evrenden aşkın olduğuna inanılmaktadır. Bu nedenle tanrının evrene müdahalesi söz konusu değildir. Vahyi yahut peygamberliği kabul etmezler. Deizme göre tanrı evreni yaratmış ve yasaları da belirlemiştir. Akıl ve vahiy uyum içinde olmalıdır. Bu sebeple akla uymayan mistik olay, mucize, keramet gibi unsurlara herhangi bir değer vermek deizme göre yanlış görülmektedir.

Politeizm, birden fazla tanrıya inanmayı kapsamaktadır. Grekçe “polus” yani “çok” ve “theos” yani “tanrı” kelimelerinden türetilmiştir. Politeizmde tanrıların sayısı belirsizdir. Her bir tanrının kendilerine has görevleri bulunmaktadır. Antik Yunan, Roma, Mısır medeniyetleri çok tanrılı bir yapıya sahiptir. Her bir tanrının, yaşamın farklı yönlerine başkanlık eden bir tanrı panteonuna sahip olduğu bilinmektedir.

Düalizm tanrı anlayışına göre evrende birbiriyle mücadele eden iki ayrı tanrı bulunmaktadır. Bunlar: İyi-kötü, karanlık-ışık, düzen-kaos gibi birbirine karşıt güçler şeklinde kabul edilmekte; kozmik bir ikilik sunmaktadır. Maniheizm, Sabiilik ve Zerdüştlükteki tanrı anlayışı düalizm tanrı anlayışına örneklerdir. Düalizmde sonlu ve sonsuz olmak üzere iki anlayış bulunmaktadır. Sonlu düalizmin sonunda iyi olan kazanacak ve kötü olan taraf sonsuza kadar yok olacaktır. Sonsuz-ebedi düalizmde ise iyi ve kötünün mücadelesi devam edecektir.

Henoteizm inancında, birden fazla tanrının varlığını kabul edilmekte fakat yalnızca tek bir tanrı yüceltilmekte ve ona ibadet edilmektedir. Hindu kutsal metinlerinde birçok tanrıya atıf yapılmasına rağmen tek tanrıcı bir anlayışa işaret edilmesi Hinduizm’deki tanrı inancının henoteizm olduğunu göstermektedir. Çünkü Hinduizm’de var olan çok sayıdaki tanrılar arasından bir tanesi ön plana çıkarılmaktadır.

Agnostisizm Yunanca “bilinmeyen” anlamına gelen “agnostos” kelimesinden türetilmiştir. Bu anlayışa göre tanrı varsa bile onun bilinemeyeceği savunulmaktadır. Yani agnostikler Tanrı’nın var ya da yok olduğuna dair kesin bir açıklamada bulunmazlar. Tanrının var olduğunu ne kabul eder ne de reddederler.

Ateizm, genel olarak tanrıya veya manevi varlıklara dair metafizik inançların inkârı olarak tanımlanmaktadır. Ateizm düşüncesi yücelik, üstünlük barındıran tüm inançlara karşı çıkmaktadır. Mitolojik, antropomorfik, politeist, paganist Tanrı anlayışlar da kabul edilmemektedir.

Panteizm, evrenin bütün olarak tanrı olduğunu ve birbirinden ayırt edilemeyeceğini kabul ederken panenteizm, tanrının tüm yaratılışta mevcut olduğuna inanır. Be nedenle yaratılmış her şeyin varlığını sürdürmesinde tanrının etkili olduğunu kabul edilmektedir. Panteizmde tanrı ve evren ayrılığı söz konusu değilken; panenteizmde tanrı ve evren ayrımı yapılmaktadır.

Tanrı anlayışına dair ortaya çıkan bu farklı inançlar, insanın ilahi olana dair inancının, onları şekillendiren kültürler ve felsefeler kadar çeşitli olduğunu göstermektedir. Teizmin tekil bağlılığından politeizmin çokluğuna, henoteizmin döngüsel odağından düalizmin kozmik ikiliklerine, panteizm ile panenteizmin birliği ve içkinliğine kadar her dünya görüşü toplumların teolojik anlamda yaşadıkları kargaşayı yansıtmaktadır.