Septem Liberales Artes: Yedi Özgür Sanat

Latinceden Türkçeye “yedi özgür sanat” olarak tercüme edilen “Septem liberales artes” ile Antik Çağ eğitim dünyasında öğretilen bilim ve sanat dalları kastedilmektedir. Buradaki sanat kelimesi, günümüzde kullanılışı itibariyle yaratıcılığın ve hayal gücünün ifadesi olarak anlaşılan sanat değil, o dönemlerde okutulan bilim dalları, okulda verilen dersler, belli bir branş veya disiplini ifade etmektedir. Liberal kelimesiyle de ekonomik bir model olan liberalizm değil, özgür bireyi (toplumun erkek üyeleri) yetiştirmeyi amaçlayan bilim dallarının da özgür ve bağımsız olduğu ifade edilmektedir. Ayrıca Antik Çağ’da ortaya çıkmasına rağmen kavramın kurumsallaşma süreci daha çok Orta Çağ’a denk gelmektedir.

Bu sanatlar iki ana gruba ayrılmaktadır. İlk grupta yer alan üç sanat “trivium” (üçlü) olarak adlandırılan gramer, retorik ve diyalektiktir ki bu alanlar dilbilgisi ve konuşmaya yönelik sanatlardır. Belli bir konuyu ele almaz ve öğrencilere düşünme, iletişim kurma, tartışma, sonuç çıkarma ve argüman geliştirme yetenekleri kazandırmayı amaçlar. Bu yüzden trivium, sonraki dört sanat olan kuadriviumdan önce verilirdi ve bir çeşit hazırlık aşaması olarak görülüyordu. Özellikle Orta Çağ'da, bu beceriler kilise ve hukuk alanlarında çalışanlar için hayati öneme sahipti. Diğer yandan bu bilimlerin geliştiği coğrafyalar M.Ö. 30 yılından itibaren Romalıların kontrolü altına geçmiştir. Hristiyanlığın Roma tarafından kabulüyle birlikte hem dini yaymak hem de bu topraklarda yayılmak için gramer ve retoriğin gücünden faydalanmışlardır. Retorik ve diyalektik gibi sanatlar, hitabet ve ifade gücünün geliştirilerek tartışmalarda üstünlüğün sağlanmasında ve bu sayede Hristiyanlığın yayılmasında oldukça önemli görülmüşlerdir.

Triviumun ardından verilen ikinci grup kuadrivium (dörtlü) sanatları ise daha çok dış dünyayla ilgili olan dört bilimden meydana gelmiştir. Bunlar astronomi, aritmetik, matematik ve müzik olup daha çok doğaya ilişkin sanatlardan oluşmaktadır. Bu sanatlarla, öğrencileri sayısal düşünme yeteneği ve analitik becerilerle donatmanın yanı sıra onlara evrenin düzeni hakkında temel bilgilerin verilmesi hedeflenmiştir. Bu sanatlar, okutulduğu okullarda çeşitli düşünce akımlarının ortaya çıkmasına ve fikir dünyasının gelişimine katkıda bulunmuştur. Orta Çağ'da, kuadriviumdaki bilgiler özellikle bilim, mühendislik ve felsefe gibi alanlarda önemliydi. Hristiyan teolojiye karşı yöneltilen eleştirileri daha güçlü şekilde çürütülebilme amacı da bu bilimlerin gelişmesinde etkili olmuştur.

Yedi özgür sanatın başında gelen gramer, Yunanca yazı anlamına gelmekte olup bir dilin yapısını, kurallarını ve bileşenlerini inceleyen bir dil bilimi dalıdır. Gramer, bir dilde cümleleri nasıl oluşturacağınızı, kelimelerin nasıl düzenlendiğini ve kullanıldığını, dilin ses, biçim ve anlam özelliklerini ele alır. Bir dilin grameri, o dilin dilbilgisel kurallarını, sözcüklerin çekim, yapım, sıralama ve bağlama kurallarını içerir. Aynı zamanda dilin sözcüklerin anlamlarını nasıl ifade ettiğiyle ilgilidir. Gramer, dilin nasıl işlediğini ve dilin doğru ve etkili bir şekilde nasıl kullanılacağını anlamamıza yardımcı olur. Gramer bilimi, dilin evrimini, diller arası karşılaştırmaları, sesbilgisi, morfoloji (sözcük yapısı), sentaks (cümle yapısı) ve semantik (anlam) gibi konuları ele alır.

İkinci sanat olan retorik; etkili bir biçimde karşı tarafı ikna edebilecek güçte konuşma sanatıdır. Kavram Yunancada “hitabet” anlamına gelmektedir. Aristo hitabeti, “…herhangi bir konuda ikna etme yollarını kullanma melekesidir. Bu diğer ilim ve sanatlarda bulunmayan bir özelliktir.” şeklinde ifade etmiştir. Retorik, sözlü veya yazılı iletişim yoluyla bir hedef kitleyi etkileme ve ikna etme amacı güder. Bu, konuşma, yazı, söylem veya diğer iletişim biçimleri aracılığıyla gerçekleştirilir. Retorik, konuşmacının veya yazarın, duygusal ve mantıksal argümanlarla karşısındaki kişiyi veya grubu etkileyerek bir düşünceyi veya fikri desteklemeye çalıştığı bir sanat ve beceridir.

Üçüncü özgür sanat olan diyalektik; kelime manası olarak belli bir konu üzerinden tez ve antitezin ortaya konulmasıyla ortak bir değerler sisteminin inşa edilmesi demektir. Yani zıt fikirleri kullanarak akıl yürütme işlemidir. Diyalektik, özellikle felsefe ve mantık alanlarında önemlidir. İlk olarak antik Yunan filozoflarından Heraklitos ve Sokrates tarafından kullanılmıştır. Diyalektik düşünce, genellikle tez (bir görüş veya iddia) ile antitez (karşıt bir görüş veya iddia) arasındaki çatışma veya çelişkiyi ifade eder. Bu çatışma, yeni bir düşünce veya sentez (toplumsal olarak kabul edilebilir bir görüş veya çözüm) üretmek için kullanılır.

Dördüncü sanat astronomi; gökyüzünü, yıldızları, gezegenleri inceleyen, öğreten sanattır. Astronomi, gökyüzündeki yıldızlar, gezegenler, galaksiler, kara delikler, kozmik gaz ve toz bulutları, kuyrukluyıldızlar, meteorlar, asteroitler ve diğer uzay nesneleri gibi gök cisimlerinin hareketleri, kökenleri, evrimleri ve özellikleri hakkında bilgi edinmeyi amaçlar.

Diğer sanatlardan geometri; temel geometriyi inceleyerek şekil-uzay bilgisini öğretirken, aritmetik; matematik bilgisini, müzik; notaları ve temel müzik teorilerini içermektedir.

Antik Yunan'da bireyin özgürlüğünü esas alan felsefi akımları da içeren yedi liberal sanatın temelleri Antik Çağ’da atılmış, daha sonra Orta Çağ’da sistemleştirilip geliştirilmiştir. Erken Rönesans döneminden itibaren ise dini eğitime alternatif olarak yükseköğretimin temelleri olarak verilmiştir.