Şemsi Paşa Külliyesi ve Kuşkonmaz Camii

Şemsi Paşa Külliyesi ve içinde barındırdığı camii, Şemsi Ahmed Paşa tarafından yaptırılan bir külliyedir. Şemsi Ahmed Paşa, Yavuz Sultan Selim, Kanuni Sultan Süleyman, II. Selim ve III. Murad dönemlerinde yaşamış ve birçok önemli hizmette bulunmuş olan bir devlet adamıdır. O dönemlerde yaşamış pek çok devlet adamı gibi arkasında bir eser bırakmak ve hayır işlemek istemiş ve bunun neticesi olarak dönemin en yetenekli mimarı olan Mimar Sinan’a günümüzde kendi adını taşıyan Şemsi Paşa Külliyesi’ni yaptırmıştır.

Külliye, Üsküdar sahilinde bulunmaktadır. Mimar Sinan külliyenin yapımını 1580 yılında tamamlamıştır. Aynı yıl vefat eden Şemsi Ahmed Paşa, külliyenin tamamlandığını göremeden hayata gözlerini yummuştur. Mimar Sinan, külliyede alışılmışın dışına çıkarak “L” harfi şeklinde bir medrese inşa etmiştir. Ayrıca külliyede 8 x 8 metre boyutlarıyla ufak bir cemaati içinde barındırabilecek olan bir cami de bulunmaktadır. Şemsi Ahmed Paşa’nın türbesi ise camiye bitişik bir halde inşa edilmiştir. Genellikle camilerde ay şeklinde olan alem yerine camideki güneş (şems) şeklindeki alemin, Şemsi Ahmed Paşa’nın ismine (Şemsi) yapılmış bir gönderme olması; paşanın şakacı ve sohbeti dinlenen karakterinin temsiliyeti gibidir.

Deniz kenarında bulunan bu yapı, asimetrik bir görünüm sergilemesine rağmen son derece estetik bir yapıdır. Mimar Sinan’ın ustalık dönemlerinde inşa ettiği bu yapı zorlu bir araziye inşa edilmiştir. Doğrudan denizin kenarında, çamur gibi bir arazi üzerine inşa edildiği için Mimar Sinan’ın dehası burada da devreye girmiştir. Ufak bir araziye inşa edilen bu yapı, sade bir görüntüye sahip olmasına rağmen bölgeyle uyum içindedir ve sadelikten gelen bir zarafete sahip olduğu söylenmektedir. Tarihi kayıtlar göz önüne alındığında külliyenin kıyıya güzellik kattığını söyleyen birçok kişinin bulunması bunu kanıtlamaktadır. Bu yapı ayrıca Mimar Sinan’ın inşa ettiği en küçük külliye olma özelliğini de taşımaktadır.

Bu külliye içinde bulunan cami için, halk arasında süregelmiş olan bir hikâye mevcuttur. Şemsi Paşa Camii, halk arasında aynı zamanda “Kuşkonmaz Camii” olarak da bilinir. Bunun nedeni caminin kubbesine kuşların konamayacağı bir bölgenin seçilmesidir. Şemsi Ahmed Paşa, yaşadığı dönemde Sokullu Mehmed Paşa ile büyük bir rekabet halindeydi. Sadrazamlık konusunda da karşı karşıya gelmişlerdi ama Sokullu, bu yarışta onun önünde bulunuyordu. Sokullu Mehmed Paşa, Azapkapı’da Mimar Sinan’a kendi adına bir camii yaptırmıştı. Rivayete göre Şemsi Ahmed Paşa, bu caminin üzerine kuşların pislediğini gördükten sonra Sokullu Mehmed Paşa’ya hiciv yoluyla bu konuda bir gönderme yapmıştır. Bu gönderme nedeniyle kendi yaptıracağı caminin kuşlara karşı korunuyor olması gerekmişti. Bunun için de Mimar Sinan’a, kendisi için inşa edilecek caminin üstünden kuşların geçmemesi gerektiğini söylemişti.

Bu zor istek karşısında Mimar Sinan, uzun araştırmalar sonucu caminin konumunu keşfedip o bölgenin bu isteği karşılayabilecek bir yer olduğunu düşünmüştü. Caminin inşa edildiği yerin boğazdaki kuvvetli rüzgârların kesiştiği bir konum olması nedeniyle kuşların burada uçmayacağını ve böylece caminin kubbesinde kuş pisliği gibi bir sorunla karşılaşılmayacağını düşünmüştü. Bir başka rivayete göreyse Şemsi Ahmed Paşa titiz bir insandı ve bundan dolayı inşa ettireceği yapıda kuş pisliği olmasını istemiyordu.

Cami, II. Meşrutiyet’in ardından bakımsız kaldı. 1930’lu yıllarda ise adeta bir yıkıntı halindeydi. Birçok yeri çatlamış, çökmüş ve yıkılmış bir haldeydi. Tarihçi İbrahim Hakkı Konyalı’nın bu konu üzerine dikkat çekmesiyle birlikte yapı, Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün restorasyon teklifinin Atatürk tarafından 1938 yılında onanmasıyla, 1940 yılında restore edilmeye başlandı. O tarihten sonra ise düzenli olarak bakımları yapılmıştır. Cami, varlığını günümüzde de sürdürmektedir. 443 yıldır Üsküdar sahilinin kenarında, yalı camii olarak Mimar Sinan’ın izlerini taşımaktadır.