Şehristani ve Dinler Tarihine Katkısı

Tam adıyla Ebü'l-Feth Tacüddin Muhammed b. Abdilkerim b. Ahmed eş-Şehristani, günümüz Türkmenistan sınırları içinde kalan Şehristan’da dünyaya gelmiştir. Doğum yılı tam olarak bilinmemekte, farklı kaynaklarda farklı tarihler verildiği görülmektedir. Bu nedenle doğum yılına dair net bir tarih söylemek mümkün değildir.

Şehristani’nin hayatının ilk yıllarına dair detaylı bilgiler bulunmamaktadır. Onun çeşitli hocalardan eğitim aldığı ve Nişabur’a gittiği bilinmektedir. Aldığı eğitimlerde göstermiş olduğu başarılar nedeniyle kendisine “imam ve efdal” lakapları verilmiştir. 510 yılında hacdan dönerken Bağdat’ta kalmış, Nizamiye Medresesi’nde ders vermiştir. Üç yılın ardından Horasan’a giderek, Selçuklu Sultanı Sencer’in vezirinin hizmetine girmiştir. Ayrıca kendisine naiblik görevi verilmiş, bir de Sultan Sencer’in sırdaşı olmuştur. Şehristani ölmeden önceki son yıllarını memleketinde geçirmiştir. 548 yılında da memleketi olan Şehristan’da vefat etmiştir.

Şehristani’nin felsefi ve teolojik düşüncesinin özgünlüğü onun eserlerinde açıkça görülmektedir. Devasa bir eser olan “el-Milel ve’n-Nihal”, kendi dönemine kadar var olan tüm dinlerin ve felsefelerin doktrinsel bakış açılarını sunmaktadır. Şehristani bu eseriyle dinler tarihine büyük katkı sağlamıştır. İnsanlığın evrensel dini tarihini objektif şekilde tasvir etme arzusuyla bu eseri kaleme almıştır. Dinler ve mezhepler hakkında yazılmış en objektif eser olan “el-Milel ve’n-Nihal”, İslamiyet dışında başka dinlere dair vermiş olduğu bilgiler açısından da 17. yüzyıla kadar tek kaynak olmuştur.

Müslümanların yeni fetihlerle farklı coğrafyalara ilerlemeleri onların yeni din ve yeni mezheplerle karşılaşmalarına neden olmuştur. Onların karşılaştıkları bu inançlara dair herhangi bir bilgilerinin olmaması İslam düşünürlerinin bu yeni dinlerle ilgili sorular sormasına neden olmuştur. Her ne kadar Kur’an’da Yahudiler, Hristiyanlar, Mecusiler ve Sabiilerden bahsedilse de fethedilen topraklarda daha farklı dinler de bulunmaktaydı. Müslüman âlimlerin bu dinleri tanımaları ve onlarla ilgili eserler kaleme almaları gerekliliği milel ve nihal geleneğinin doğmasına neden olmuştur.

Dinler tarihi açısından önemli bir kaynak olarak kabul edilen Şehristani’nin “el-Milel ve’n-Nihal” isimli eseri; iki ana bölüm ve beş alt başlıktan oluşmaktadır. İki ana bölümden bir tanesi vahiy kaynaklı dinler ve bu dinlere ait mezhepleri konu edinmektedir. İkinci ana bölümde ise akıl kaynaklı olarak kabul edilen inançlar ele alınmaktadır. Konuları sistemli şekilde ele alan Şehristani öncelikle o dine ait kavramları açıklamış, ardından ayrıntılara girmiştir. Şehristani’nin eserinin dinler tarihi alanında önemli bir kaynak olmasında etkili olan iki neden; eserin bir dinler ve mezhepler tarihi ansiklopedisi olarak görülmesi, dinleri ve mezhepleri son derece tarafsız olarak ele almaya çalışmış olmasıdır. Ayrıca eserinde Asya dinleri olan Hinduizm ve Budizm’e de yer vermiştir.

Şehristani’nin dinler tarihi açısından örnek bir eser olarak kabul edilmesi şaşırtıcı değildir. Sadece İslam dünyasında değil; Yunan, Yahudi ve Hıristiyanlara ait eserlerde de dinleri tarafsız olarak inceleyen bir kaynak yoktur. Daha çok kendi dinlerini öven ve diğer dinleri eleştiren eserler bulunmaktadır. Bu durum Şehristani’nin eserinin örnek bir kaynak olmasına neden olmaktadır.