Şah Mat! Bir Satranç Terimi ve Kadim Hikayesi

Satranç şimdiye kadar icat edilen en popüler masa oyunlarından biri kabul edilmektedir, ancak kökenleri tam olarak net değildir. Bu oyunun Hindistan üzerinden İran'a girdiği tahmin edilmektedir. Bu gelişme, 531-579 yılları arasında Sasani hükümdarı olan I. Hüsrev'in saltanatına ait Orta Farsça bir Sasani metninde belgelenmiştir. Bu metin satrancı Hintliler ve Persler arasında bir incelik ve zeka yarışması olarak tanıtmaktadır. Metinde, Hintli hükümdarın ve sarayının hünerlerini kanıtlamak için bir oyun (satranç) tasarladıklarından ve İranlıların oyunun mantığını çözemeyeceğine dair iddiaya girdiklerinden bahsedilmektedir. Hikayenin sonunda ise Kızılderililerin başarısız olduğu ve İranlıların galip oldukları anlatılmaktadır. Aynı zamanda bu hikaye satranç oyunundan bahseden ilk Farsça kaynak olarak kabul edilmiştir.

Satranç oyununun en çok bilinen terimlerinden birisi, Türkçe’de “Şah Mat”, İngilizce’de “Checkmate” olarak kullanılan kelimedir. Etimolojisi itibariyle 14. yüzyılın sonlarına kadar "engellemek, hüsrana uğratmak" gibi anlamlara gelen kelime, 18. yüzyıla gelindiğinde satranç oyunda zafere ulaştıktan sonra kullanılan bir ifade haline gelmiştir. Modern bir tabir olarak da şah mat terimi, reddedilemez ve stratejik bir zafer için kullanılan bir metafor haline gelmiştir.

Şah mat terimi, Barnhart Etimolojik Sözlüğüne göre, "Kral çaresizdir" anlamına gelen Farsça "shāh māt" (شاه مات) ifadesinin değiştirilmiş halidir. "Shah" (شاه), hükümdar anlamına gelen Farsça bir kelimedir. "Mat" ise (مات), "kaybedilen", "çaresiz" veya "yenilen" anlamına gelen Farsça bir sıfattır. Yani kral pusuya düştüğünde, kaybolduğunda, çaresiz kaldığında, yenildiğinde ya da kaderine terk edildiğinde mattır. Bir şahın matta (shah-mat) olması, bir oyuncunun şahının rakibin son hamlesine verebileceği hiçbir tepkinin olmaması anlamına gelir.

Bir diğer görüş ise; satrancın Arap dünyası aracılığıyla Avrupa'ya ulaştığı ve "Kral öldü" anlamına geldiği şeklindedir. Zira Arapça’da Şah (شاه) kelimesi “Padişah, hükümdar” anlamlarına gelirken; mate kelimesi (مَاتَ) "öldü" anlamına gelmektedir. Ancak Arapça'da satranç oyunuyla ilgili her bir kelime ya Farsça'dan ödünç alınmış ve Arapçalaştırılmış ya da Farsça'dan Arapça'ya çevrilmiştir. Öte yandan, Farsça'daki tüm satranç terimleri yerlidir ve hiçbiri Arapça'dan ödünç alınmamıştır.

Dolayısıyla Araplar, oyunu ve terminolojisini Perslerden ödünç almışlardır. Şah-mat bileşimindeki ilk öğe yani şah ifadesi Arapçada da mevcuttu. Ancak mat ifadesinin Farsça’daki kullanım şekli onlara yabancıydı. Şah mat edildiğinde oyunun sona erdiği anlamına geldiği için şahın öldüğü sonucuna vardılar ve popüler etimolojinin bilinen yöntemleriyle şahı kendi "mate" (öldü) fiiliyle ilişkilendirmişlerdir. Daha sonra ise “Şah Mat” ifadesi Arapça aracılığıyla Avrupa dillerine girmiştir.