Resmi Tarih Yazıcılığı: Vakanüvislik

Arapça "vekayi" kelimesi ile Farsça "name" kelimelerinden meydana gelen "vekayiname" ifadesi olayların yazıldığı kitaplar anlamına gelmektedir. Bu tür eserleri kaleme alan kişilere ise "Vekayinüvis" veya daha sonraki şekliyle "Vakanüvis" ismi verilmektedir. Vakanüvis terimi daha çok resmi tarihçiler için kullanılan bir unvandır.

Vekayiname türündeki eserlerin yazılması çok eski zamanlara dayanmaktadır. Bununla birlikte Osmanlı döneminde vakanüvisliğin ortaya çıkışıyla ilgili de farklı görüşler mevcuttur. Bu görüşler arasında en yaygın olanı Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren devamlı bir devlet hizmetine dönüşen ve şehnamenüvislik olarak isimlendirilen yazıcılık işinin devamı olduğu şeklindedir. Daha önceden bu vazife ile görevlendirilen ve şehnamenüvis denilen devlet görevlisine 19. yüzyılın ilk yarısından sonra vakanüvis ismi verildiği anlaşılmaktadır. Her ne kadar bu iki kurumun amaçları ve ortaya koyduğu eserler arasında önemli farklılıklar bulunsa da şehnamecilik ve vakanüvislik resmi tarih yazıcılığının iki farklı dönemi olarak kabul edilmektedir. Ancak Osmanlı dönemindeki vakanüvisliğinde İslam tarih yazıcılığı ile aktarılan ilmi geleneği, ilmi anlayışı ve yazım tekniklerini kullanılmaya devam etmiştir.

Osmanlı Devleti’nde resmi tarih yazıcılığı, vakanüvislik kurumunun 18. yüzyıl başlarında ortaya çıkmasından itibaren imparatorluğun sonuna kadar sürecek devamlı bir devlet hizmeti haline gelmiştir.

Vakanüvislik işinin resmi bir görev haline gelişinin ilk adımları ise Sadrazam Hüseyin Paşa’nın Naîmâ’yı, Ahmed Efendi’nin kaleme aldığı tarihi belgeleri yazmakla görevlendirmesi ve bu görev süresince de Naîmâ’ya atıyye verip maaşa bağlaması ile atılmıştır. Vakanüvisler yalnızca kendi dönemlerinde gerçekleşen olayları değil, kendilerinden önce kaleme alınan hadiselerin ve tarihi olayların tespit edilmesi için eksik bıraktıkları yerleri de tamamlamakla görevlendirilmişlerdir.

Osmanlı dönemindeki ilk vakanivis her ne kadar IV. Mehmed döneminin tarihini kaleme alan Abdurrahman Abdi Paşa olarak zikredilse de bu iddia kabul görmemiştir. 16. yüzyılda "vekayinüvis" tabiri tarih yazıcıları için kullanılsa da bu işin Divân-ı Hümâyûna bağlı istikrarlı bir memuriyet olarak ortaya çıkışı Naîmâ ile başlamıştır. Dolayısıyla ilk Osmanlı vakanüvisi olarak kabul edilen kişi Naîmâ’dır (ö. 1128/1716). İlk vakanüvis olduğu ile ilgili yaygın görüş, kendisinden sonra gelen Raşid Efendi’nin eserinde Naîmâ’dan bahsederken vakanüvis ifadesini kullanması ile yakından ilişkilidir. Naîmâ’nın bu göreve getiriliş tarihi net olmamakla beraber 1702 önce olduğu konusunda net bir kanı vardır.

Vakanüvisleri diğer tarihçilerden ayıran en önemli özelliklerden birisi onların diğer tarihçiler tarafından erişilemeyen bilgi ve belgelere erişip incelemeler yapabilmeleriydi. Çünkü vakanüvisler dönemlerinde gerçekleşen olayları yazıya geçirirken gereken kaynakları ve malzemeleri devletin imkanlarından faydalanarak elde edebilmişlerdir.