Ostrakismos: Tiran Adaylarının Sürgünü

Antik Yunan, tarihin en bilinen uygarlıklarından biri olmasının yanı sıra demokrasi fikrinin doğduğu yer olarak kabul edilir. Demokrasinin temelinin atıldığı bu medeniyet onu korumak için de bir takım uygulamalar geliştirmiştir. Bunlardan biri de ostrakismosdur. Aristoteles’in deyimiyle, halkı güçlendirmek üzere getirilen uygulamalardan birisi olan ostrakismos Antik Yunan’daki demokrasiyi tehlikeye sokacak kadar güçlenen ve tiran olabilecek kişilerin malına ve mülküne dokunmadan halk oylamasıyla sürgüne gönderilmesini ifade eden bir uygulamadır.

Bu uygulamanın amacı gücü eline alan kişilerin kendi tiranlıklarını kurmalarına engel olmaktı. Bu şekilde halk her yıl düzenli olarak tehlike arz edebilecek kişileri ostraka adı verilen çanak çömlek parçalarının üstüne yazardı. Oylamada belirli bir sayının üzerine çıkan tiran adayları on yıl süreyle sürgüne gönderilirdi. Sürgün kararı verilen vatandaşın on gün içinde Atina’yı terk etmesi gerekiyordu. Eğer on yıldan önce geri dönerse cezası ölümdü. Uygulama bu tarafıyla siyasilerin davranışlarını kontrol eden bir demokrasi silahı görevini üstleniyordu. Aristoteles “Atinalıların Devleti” adlı eserinde ostrakismos uygulamasının kuvvetle muhtemel M.Ö. 508 yılında Kleisthenes tarafından çıkartılan bir yasa ile başladığını söylemiştir. Bu yasanın çıkarılma amacı M.Ö. 6. ve 7. yüzyıllarda tiranlıkla yönetilen Atina için tiranlığın yeniden bir tehlike olmasının önüne geçmekti.

Günümüze kadar yapılan araştırmalarda on binin üzerinde ostraka yani oy pusulası bulunmuştur. Örneğin yasayı çıkaran isimlerin başında gelen Kleisthenes’in yeğeni Megacles’in adı 4647 kez pusulalara yazılmıştır. Yine araştırmalara göre M.Ö. 488 – M.Ö. 416 yılları arasında 15’e yakın tiran adayı sürgüne gönderilmiştir.

Atina demokrasisinde yazılı usul yaygın değildi, hükümet görevlileri kura ile seçilirken, halk meclislerinde ise vatandaşlar el kaldırmak suretiyle oy kullanıyordu. Bu nedenle isim yazılan ostraka adı verilen kabuklar yazılı demokrasinin ve oy pusulasının ilk örneklerindendir. Ostraka kırık çanak çömlekler anlamına geliyordu ve bunlar oy pusulası olarak kullanılıyorlardı. Bu yüzden ostrakismosa çanak çömlek mahkemesi de denmiştir.

Ostrakismos en çok Atina’da uygulanmıştır ancak Atina dışında da kullanılan bir yöntemdir. Argos, Milet, Efes gibi diğer Yunan şehir devletlerinde de kimi yerlerde çanak çömleklerle kimi yerlerde ise farklı şekillerde uygulanmıştır. Örneğin Sirakuza’da zeytin yapraklarına yazılarak yapıldığı için uygulamaya petalismos (pétalon, yaprak anlamına gelir) adı verilmiştir.

Zaman geçtikçe ostrakismos sisteminin uygulanma amacının ötesine geçerek demokrasiyi tehdit eden bir uygulamaya dönüştüğü durumlar ortaya çıkmıştır. Ostrakismos demokrasinin değerlerini koruma açısından önemliydi ancak zaman zaman güç savaşları ve siyasi manevralar için de kullanılabilen bir uygulamaya dönüşebiliyordu. Yani siyaset arenasında kendinden güçlü olan rakibini tiran olarak suçlayarak saf dışı bırakmak da mümkündü. Aristoteles’in dediği gibi, ostrakismos yasası başlangıçta tiranlık rejimi destekçilerine karşı getirilen bir uygulamayken daha sonraki yıllarda uygulama alanı genişlemiş ve politik güç sahibi kişiler için siyaset yapma alanına dönüşmüştür. Tiranlıkla ilgisi olmadığı halde, sadece siyasi rekabet nedeniyle bazı politik figürler sürgün cezasına çarptırılmış ve Atina’daki yurttaşlar kendilerine sürgün cezası verilmese bile bu korkunun yaşandığı politik bir atmosferde yaşamak zorunda kalmışlardır. Örneğin Aristoteles’e göre suçsuz yere ostrakismos cezasına çarptırılan ilk kişinin M.Ö. 488’de Perikles’in babası Ksanthippos olduğu bilinmektedir. Yine o dönem Atina’sında adil lakabıyla bilinen Aristides siyasi rakibi Themistokles’le düşmanlık kazandığı için sürgüne gönderilmiştir. Ancak Aristides’in sürgüne gönderilmesinde başrolde yer alan Themistokles de bir süre sonra Perslerle iş birliği yaptığı gerekçesiyle sürgün edilmiştir. Ostrakismos temelli bir başka ceza, Atina’nın Sicilya seferinde ordunun başında olan Sokrates’in dostu olan Alkibiades’e uygulanan sürgün olmuştur. Tarihçi Plutarkhos siyasilerin aralarındaki hizipleşmenin sonucunda ortaya çıkan bu uygulamaları fark etmiş ve bu cezanın yoksul halka yönelik olmayan, genelde soylu ve üstün konumdaki kişileri baskılamayı amaçlayan siyasi elitler arasındaki kıskançlık ve mücadelenin doğal bir yansıması olarak açıklamıştır. Mallarına el konulmadığı için yine de bu cezanın insaflı bir ceza olduğunu belirtmiştir.

Sonuç olarak Antik Yunan’da yaşayan vatandaşlar tüm kararların alındığı bir meclisin toplantılarına katılma, öneride bulunma ve konuşma gibi hakları ile demokrasi konusunda şüphesiz bir noktaya gelmiştir. Bu hakların ve dolayısıyla demokrasinin korunması için birtakım yasa ve uygulamalar getirilmiştir. Ancak bunlar zamanla işlevini kaybederek demokratik sistemi içten içe çürüten unsurlar halini almıştır. Ostrakismos da başlangıçta tiranlığa karşı bir demokrasi koruyucusu olarak görülse de siyasilerin zamanla rakiplerini tasfiye etmenin bir aracı olarak demokrasiyi tehdit edebilecek bir uygulama halini almıştır. Kaynaklara göre son sürgüne gönderilme olayı M.Ö. 417’de gerçekleşmiş ve ostrakismos o tarihten sonra tarihe karışmıştır.