Osmanlının 500 Yıllık Kadim Geleneği: Surre Alayları

Surre alayları, Türk ve İslam tarihinde kutsal beldelere gönderilen yardım konvoyuna verilen isimdir. Osmanlı’nın en önemli manevi geleneklerinden biridir. Bu alay her yıl hac döneminde toplanan para, altın ve hediyeleri, düzenlenen büyük bir törenle Haremeyn-i Şerîfeyn (Mekke ve Medine) halkına dağıtma işini ifa ederdi. 

Surre alaylarının en önemli ve karakteristik özelliği mahmillerdir. Mahmil-i Şerifler develerin üzeri için özel olarak tasarlanmış ve süslenmiş küçük sembolik çadırlardır. Piramit şeklinde olan mahmilin dört tarafı ahşap ile çevrilmiştir. Etrafı atlas kumaşla kapatılmış, üzeri altın ve gümüşle bezenmiş çeşitli nakışlar, ipek püsküller ve kıymetli taşlarla doludur. İçine hediye, altın ve para gibi kıymetli eşyalar konarak gönderilirdi. 

Surre alayları özellikle hilâfeti elinde bulunduran Abbâsî, Memlük ve Osmanlı hükümdarları için İslam dininin koruyucusu ve hizmetlisi olmaları; kendi siyasi, dini meşruiyetlerini sağlamaları açısından oldukça önem arz etmektedir. Bağdat, Kahire, İstanbul ve Dımeşk (Şam) gibi çıkış noktalarında yılın en önemli dinî ve kısmen de siyasî merasimleri gerçekleşmekteydi. Devlet olarak himayesinde bulundurduğu halifelik unvanı sultanlar için önemli bir semboldü. Osmanlı sultanlarının kendileri için kullandıkları "'Hâdimü'l- Haremeyn eş-Şerîfeyn" (Haremeyn'in Hizmetçileri) unvanı da bunun bir göstergesiydi.

Bu gelenek ilk olarak Abbasî Halifesi Mehdî-Billâh (775-785) döneminde gerçekleştirilmiştir. Surre alaylarının düzenlenmesi ve gönderilmesi Abbasiler döneminde başlanmış olsa da asıl ilerlemeyi Osmanlı Devleti sağlamıştır. Her şeyin en güzelini Haremeyn-i şerifeyne lâyık gören Osmanlı sultanları surre alaylarının da en güzellerini göndermişlerdir. Osmanlı Devleti’nde surre alayını gönderen ilk Osmanlı sultanı Çelebi Sultan Mehmet’tir. 1413-1421 yılları arasında iki defa surre yollamıştır. 1517 yılından sonra Haremeyn’in Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetine girmesiyle surre alayları düzenli bir şekilde gönderilmeye başlanmıştır. Bu anlamda ilk düzenli surrenin Yavuz Sultan Selim tarafından, kendisi Kahire’de bulunurken yollandığı bilinmektedir. Osmanlı zamanında surre genellikle Kahire’den ya da İstanbul’dan gönderilmiştir. İstanbul'dan gönderilene mahmil-i hümâyun, Kahire'den gönderilene ise mahmil-i Mısrî denirdi. Surre alayları bazen Yemen ve Halep’ten de sevk edilmiştir. Genelde Mekke ve Medine’ye gönderilmekteydi. Bunun yanı sıra Kudüs, Halîlürrahman ve nadiren de Dımeşk’e (Şam’a) gönderilmiştir. Düzenlenen bu alay ile hac için yolda gerekli düzenlemelerin yapıldığı ve tedbirlerin alındığı da bilinmektedir. Hac yollarının güvenliği, hacıların konaklamalarını yapacağı yerler, hacıların gidiş yolu üzerinde bulunan su kuyularının bakımları yapılmaktaydı.

Padişahlar nakdi yardımın yanı sıra Haremeyn’e kaftan, yiyecek gibi hediyeler de göndermişlerdir. Bunlar Mekke ve Medine’de ikamet eden seyyid ve şerifler ile bölgenin saygın kişilerine, muhtaçlara, hac güzergâhı üzerindeki bedevilere dağıtılmıştır. Bütün bunların yanında surreyle birlikte her yıl Kâbe kapısının perdesi ve kuşağı, Ravza-i Mutahhara ve sahabe kabirlerinin örtüleri gönderilirdi. Kahire’de dokunan yeni Kâbe örtüsü surre alayı ile yollanır, alayın dönüşünde de önceki örtü İstanbul’a getirilirdi. Kâbe kapısının perdesi ve kuşağının ise Kanunî Sultan Süleyman zamanında gönderilmeye başlandığı bilinmektedir.

Surre-i Hümâyûn geleneği, Araplar ile Türkler arasında bir hürmet ve ünsiyet bağı kurmuştur. İslâm toplumunun birbirleriyle kaynaşmasındaki etkisi büyüktür. Padişahların Surre gönderdikleri harem halkından tek beklentileri o mübarek yerlerde kendileri için dua etmeleridir. Hz. Peygamber’in neslinden gelen seyyid ve şeriflerin orada bulunması sebebiyle Osmanlı hükümdarları onlara karşı muhabbet ve saygı beslemiş, Haremeyn’e ellerinden gelen her yardımı yapmışlardır 

Surre alayları 1864 yılına kadar kara, 1908 yılına kadar deniz, daha sonra demiryoluyla gönderilmiştir. Surre alaylarının sonuncusu 1915 yılında gönderilmiştir. Daha sonra gönderilen alaylar toprakların kaybedilmesi ve Mekke emirinin isyanı (1916) sebebiyle yerlerine ulaşamamışlardır.