Osmanlı'da Kapı Tokmakları ve Gizli Mesajları

Kapı tokmakları ve halkaları sanat tarihimizde önemli bir yere sahip olan kıymetli kültür miraslarımızdandır. Bu önemli miras ilk olarak 19. yüzyılda Osmanlı toplumunda görülmeye başlanmıştır. Ancak günümüze ulaşmış olan bazı kapı tokmaklarının yapılış tarihinin, üslup olarak Selçuklu ve Beylikler dönemlerine kadar dayandığı eserler incelendiğinde açıkça görülmektedir.

O dönemin kapı tokmakları günümüzün kapı zili olarak değerlendirilebilir. Kapı tokmakları kapıya vurarak içerideki kişiye haber vermek için kullanılırken, kapı halkaları ise sadece kapıyı kapatmaya yaramaktaydı. Şekil olarak da birbirlerine benzemeleri nedeniyle tokmak ve halka birbiri ile karıştırılabilmektedir. Bunun yanında hem kapı halkaları hem de kapı tokmakları kendi içerisinde kullanım amacı, şekilleri, malzemeleri, kullanıldığı bölgeler ve yerler açısından farklılık arz etmekteydi.

Türkiye’de kullanılan kapı tokmaklarının tarihleri hakkında çok fazla bilgiye sahip olunmadığı için hangi döneme ait oldukları konusunda üzerlerinde yer alan tarihe itibar edilmektedir. Tarihi veriler incelendiğinde ise günümüze ulaşan en eski kapı tokmağı ise 13. yüzyıla ait olan Cizre Ulucami’nin ejderli kapı tokmağıdır.

Osmanlı kapı tokmakları aynı zamanda Osmanlı kültürünün ve zarafetinin de önemli bir simgesiydi. Öyle ki bazı kapı tokmakları sadece zil olarak imal edilmemiş; arkasına nice önemli anlamlar da gizlenmiştir.

Bu anlamlı tokmakların en önemlilerinden birisi aynı kapıda görülen iki tokmaklı kapı zilleridir. İki farklı boyuttaki kapı tokmağı, özellikle ev içindekilere mesaj göndermek söz konusu olduğunda anlam ve pratiklik açısından oldukça önem arz etmekteydi. Bunlardan sağda ve bazen daha yukarıda olanı tok ve kalın bir ses çıkarırdı. Bu tokmağı erkek misafirler kullanır ve ev sahipleri bir erkeğin kapıda beklediğini anlarlardı. Sol tarafta ve diğerine göre biraz daha aşağıda ve daha süslü olan tokmak ise tiz ve ince bir ses çıkarırdı. Bayanlar bu tokmağı kullanır, böylelikle evin hanımı rahat bir şekilde kapıyı açardı.

Bir diğer örneği ise tokmağa asılan ip sayesinde gelen misafire verilen mesajdı. Ev sahibi bir yere giderken tokmağa ip asar ve kendisi yokken ziyarete gelenlere 'evde yokum' mesajı verirdi. Asılan ip kısa ise gidilen mesafe yakın anlamına gelir. Evin sahibi uzun süre dönmeyecekse ipin en ucuna düğüm atarak mesajını vermiş olurdu. Ziyarete gelenler ise eğer yakından geliyorlarsa üst kısmına, uzaktan geliyorlarsa alt kısmına düğüm atardı. Misafir şehir dışında gelmişse de halkalı düğüm atardı.