Orta Çağ Dünyası Kaşifi: İbni Battuta

14. yüzyılda dünya insanlar için gizemlerle örülü, bilinemez bir yer olarak kabul edilmekteydi. Ancak coğrafi sınırlarını aşacak cesur kâşiflerin yaşadıkları maceralar sayesinde bu bilinmezlik biraz da olsa aydınlatılmıştır. Faslı bir âlim ve seyyah olan İbn Battuta, dönemin tüm kâşiflerinden daha uzaklara giderek yaptığı olağanüstü yolculuklarla dünyanın üzerini örten gizemlerin ortaya çıkarılmasına katkıda bulunmuştur.

İbn Battuta, 24 Şubat 1304 yılında Tanca şehrinde dünyaya gelmiştir. Tam ismi Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîmel-Levâtîet-Tancî’dir. Kadılık mesleği ile tanınan bir aileye mensuptur. Kendisinin de seyahatleri sırasında farklı ülkelerde kadılık yaptığı bilinmekte, Tamesna kadısı olarak görev yaptığı dönemde 1369 yılında vefat ettiği kaydedilmektedir.

Orta Çağın en büyük Müslüman gezgini olarak tanınan İbn Battuta, 1325 yılında, 21 yaşında iken hac görevini yerine getirmek ve bu yolculuk sırasında tanınmış âlimlerden eğitim almak amacıyla tüm ailesini geride bırakarak ilk seyahatine başlamıştır. O bu yolculuğa çıkarken dünyanın en ünlü seyyahlarından biri olacağının ve yaklaşık 75.000 millik bir seyahatin başrolü olacağının farkında değildir.

28-30 yıl süren bu gezilerin ardından İbn Battuta’nın seyahatlerinde yaşadıkları İbn Cüzey el-Kelbi tarafından kaleme alınmıştır. Eserin Arapça ismi “Tuhfetü'n-nüzzar fi garaibi'l-emsar ve acâibi'l-esfar”dır. Literatürde “Rihletü İbn Battuta” yani “İbn Battuta Seyahatnamesi” olarak bilinmektedir. Gezilerinde tutmuş olduğu notlar ve birebir anlattığı olaylar kaleme alınmıştır. Gezip gördüğü ülkelerin hükümdarları, değişik gelenek ve görenekleri hakkında ilginç bilgiler aktarmıştır. Ayrıca İbn Battuta gittiği ülkelerde sosyal hayatın içine karışmış, farklı ülkelerde toplam yedi evlilik yapmış, çocukları olmuş, krallara danışmanlık görevi yürütmüş, zenginliklere sahip olmuş ancak kendi adına kıyafetleri ve arabasından başka hiçbir şeyi olmadan seyahat etmiştir.

İbn Battuta’nın seyahatlerini kaleme alan İbn Cüzey, esere müdahalede bulunmadığını şu sözlerle ifade etmiştir; “Üstat Ebu Abdullah İbn Battuta'nın sözünü aktarırken ‘onun söylemek istediği şeyleri veren’ kelimeleri kullandım; onun kastettiği şeyleri açıkladım. Ancak çoğu kez nasıl söylediyse öyle bıraktım, köküne ve dalına dokunmadım. Aktardığı hikâye ve haberleri olduğu gibi kaydettim; aslı nedir diye araştırma ve sınama girişiminde bulunmadım. Çünkü o bunların doğru olanlarını saptamada en iyi yolu tutmuş, gerektiğinde güvensizliğini bildiren sözcükler kullanarak aslı astarı olmayan şeylere imada bulunmuştur. Yer ve kişi adlarından problemli olanları halletmek ve zabt yoluyla daha verimli hale getirmek için epey çaba gösterdim; okunuş şeklini belirten kayıtlar koydum.” Bu açıklamalardan da anlaşılacağı üzere İbn Cüzey metni yazarken İbn Battuta’nın anlattıklarına sadık kalmış herhangi bir ekleme-çıkarmada bulunmamıştır. Eserin dili de son derece sade, günlük konuşma havasında, okuyucuya keyif verecek tarzdadır.

Hac için yola çıkan İbn Battuta’nın yaklaşık otuz yıl süren seyahatinin ilk rotası Mısır olmuştur. Ardından Cidde’ye gitmek istemiş fakat bazı karışıklıklar buna engel olunca, Suriye üzerinden Hicaz’a geçmiştir. Haccını tamamladıktan sonra Irak, İran ve Mezopotamya bölgelerini gezerek yeniden Mekke’ye dönmüştür. Mekke’den Yemen’e oradan deniz ulaşımıyla Doğu Afrika’ya gitmiştir. Burada gezdiği birkaç ülkenin ardından Umman, Bahreyn ve Yemame bölgelerini dolaşmıştır. Daha sonra bir Ceneviz gemisiyle Alanya’ya gelmiş, Anadolu şehirlerinin 12 tanesini ziyaret etmiştir. Kırım ve Karadeniz sahillerini gezen İbn Battuta daha sonra İstanbul’a gitmiş ve burada Ayasofya’yı ziyaret etmiştir. İstanbul’un ardından Harezm, Maveraunnehir, Horasan’ı dolaşmış; Afganistan üzerinden de Hindistan’a ulaşmıştır. Delhi’de yedi yıl kadılık görevini yürütmüştür. Yedi yıl sonra Maldivler’e gitmiş ve orada Müslümanların kadılığını yapmıştır. Bir buçuk yılın ardından Bangladeş, Andaman ve Sumatra adalarına gitmiştir. Seyahatini Çin’e giderek sürdürmüş, Pekin’i gördükten sonra Hint sahillerinden Basra Körfezine ulaşmıştır. Hicaz ve Mısır üzerinden Tunus’a gitmiştir. Son olarak Sardunya Adası ve Cezayir Limanı’nı ziyaret etmiş ardından memleketi Fas’a dönmüştür. Fas’ta geçirdiği bir senenin ardından Endülüs ve Kurtuba’yı gezmiş, Afrika’nın batı ve iç kesimlerini de görerek seyahatini tamamlamıştır.

İbn Battuta, yirmili yaşlarda çıktığı seyahatini ellili yaşlarında tamamlayarak memleketine dönmüştür. Döndüğünde başta annesi ve babası olmak üzere pek çok akrabasının öldüğünü öğrenmiştir.

İbn Battuta, seyahatleri ile Orta Çağ dünyasında eşsiz bir pencere açarak insanlara kendi döneminde var olan çeşitli toplumları ve kültürleri tanıma fırsatı vermiştir. Bu sayede dünyayı keşfetme, onunla bağlantı kurma yolunda gezginlere ve akademisyenlere ilham kaynağı olmuş, küresel komşularla bağlantı kurma konusunda sembol haline gelmiştir.