Müziği Neden Seviyoruz?

Başlıktaki sorunun oldukça basit bir cevabı var: Müziği seviyoruz çünkü bizi iyi hissettiriyor. Peki, neden kendimizi iyi hissetmemizi sağlıyor? 2001 yılında Montreal'deki McGill Üniversitesi'nden sinir bilimci Anne Blood ve Robert Zatorre bu soruya bir yanıt verdi. Manyetik rezonans görüntüleme kullanarak keyifli müzik dinlemenin, insanların limbik ve paralimbik alanlar olarak adlandırılan ödül tepkileriyle bağlantılı beyin bölgelerini aktive ettiğini gösterdiler. Bu ödüller, dopamin adı verilen bir nörotransmiterin salgılanmasından geliyor.

Ama neden? Lezzetli bir yemek yemenin neden dopamin patlamasıyla ödüllendirildiğini anlamak yeterince kolaydır: bu bizim daha fazlasını istememize neden olur ve böylece hayatta kalmamıza ve çoğalmamıza katkıda bulunur. Peki, neden hayatta kalma açısından bariz bir değeri olmayan bir dizi ses aynı şeyi yapıyor?

Gerçek şu ki kimse bilmiyor. Ancak müziğin neden yoğun duyguları tetiklediğine dair birçok ipucumuz var. Müziğin bilişini -onu zihinsel olarak nasıl işlediğimizi- inceleyen bilim adamları arasında şu anda revaçta olan teori, filozof ve besteci Leonard Meyer'in müzikteki duygunun tamamen ne beklediğimizle ve onu elde edip edemediğimizle ilgili olduğunu öne sürdüğü 1956 yılına kadar uzanıyor. Meyer, bazı arzuları tatmin edemediğimizde ortaya çıktığını öne süren daha önceki psikolojik duygu teorilerinden yararlandı. Bu, tahmin edebileceğiniz gibi, hayal kırıklığı ya da öfke yaratır. Ancak daha sonra aradığımız şeyi bulursak, ister aşk ister yemek olsun, getirisi çok daha tatlı olur.

Meyer, müziğin de yaptığı şeyin bu olduğunu savundu. Ses kalıpları ve düzenlilikleri bizi bundan sonra ne olacağına dair bilinçsiz tahminler yapmaya teşvik etmekte, tahminimiz doğru çıkarsa beynin kendisine bir dopamin artışı şeklinde küçük bir ödül verdiğini söyledi. Ona göre beklenti ile sonuç arasındaki sürekli dans, beyni zevkli bir duygu oyunuyla canlandırmaktadır.

Peki, hayatımız onlara bağlı değilken müzikal beklentilerimizin doğru olup olmadığını neden önemsiyoruz? Ohio State Üniversitesi'nden müzikolog David Huron çevremiz hakkında tahminlerde bulunmanın; örneğin gördüklerimizi ve duyduklarımızı yalnızca kısmi bilgilere dayanarak yorumlamanın bir zamanlar hayatta kalmamız için çok önemli olduğunu ve bu beklentilere duyguları dâhil etmenin akıllıca bir fikir olduğunu savunmaktadır. Ona göre Afrika savanasında atalarımızın, bir çığlığın zararsız bir maymun tarafından mı yoksa yırtıcı bir aslan tarafından mı çıkartıldığı üzerinde kafa yorma lüksü yoktu. Sesin "mantıksal beyni" atlayarak ve duygularımızı kontrol eden ilkel limbik devrelerle kısayol kullanarak zihinsel işlenmesi, bizi olası tehlikeden çıkmaya hazırlayan bir adrenalin patlamasına yol açıyordu.

Hepimiz müziğin duygularla doğrudan bir bağlantısı olduğunu biliyoruz: Mantıksal beyin bunun sadece alaycı bir manipülasyon olduğunu söylese bile, duygusal bir filmde, örneğin “açeydim kollerimi” sahnesinde taşan gözyaşlarına hakim olmak oldukça zordur. Bir Mozart sonatında yaşamı tehdit eden hiçbir şey olmadığını bilsek bile, bu öngörü içgüdüsünü ya da onun duygularla olan bağlantısını kapatamayız. Huron, bunu "Doğanın aşırı tepki verme eğilimi müzisyenlere altın bir fırsat sunuyor.” diyerek ifade etmektedir. "Besteciler, akla gelebilecek en zararsız uyaranları kullanarak olağanüstü derecede güçlü duyguları kışkırtmayı başaran pasajlar hazırlayabilirler."

Müzikal duygunun beklentilerimizin küçük ihlalleri ve manipülasyonlarından kaynaklandığı fikri hala en güçlü aday teoridir ancak test edilmesi oldukça zor olduğundan hala spekülatif bir teoridir. Bunun bir nedeni, müziğin beklentileri yaratmak ve onları ihlal etmek için o kadar çok fırsat sunması ki, neyi ölçüp karşılaştırmamız gerektiği net değildir. Sarsıcı uyumsuzluk yerine hoş uyumlar bekliyoruz. Ama bugün kulağa hoş gelen şey iki yüz yıl önce uyumsuz görünebilir. Ritimlerin düzenli olmasını bekleriz, ancak rock'n'roll'un kafa patlatan ritimlerinin düzenlilikle hiç alakası yok gibidir. Beklenti, duyduğumuz parçanın şu ana kadar nasıl ilerlediğinin, benzer parça ve tarzlarla ve şimdiye kadar duyduklarımızla nasıl karşılaştırıldığının karmaşık ve sürekli değişen bir etkileşimidir.

Dolayısıyla Meyer'in teorisinin bir sonucu da müzikteki duygunun öncelikle kültüre özgü olacağıdır. Müziğin nereye gideceğine dair bir beklentiniz olması için öncelikle kuralları bilmeniz, neyin normal olduğuna dair bir fikrinizin olması gerekmektedir. Bu bir kültürden diğerine değişen bir şeydir. Batı Avrupalılar vals gibi basit ritimlerin "doğal" olduğunu düşünürken, Doğu Avrupalılar başkalarına olağanüstü derecede karmaşık gelen ölçülerle mutlu bir şekilde dans ederler. Hepimiz, ister bir melodide sırayla olsun, ister uyum içinde birlikte duyulsun, notaların kulağa "doğru" geldiğine dair güçlü, bilinçaltı bir duygu geliştiririz. Ancak farklı kültürler farklı gamlar ve akortlar kullandığından bu beklentilerde evrensel olan hiçbir şey yoktur.

Bu durum aynı zamanda müziğin sadece iyi titreşimlerden ibaret olmadığını, kaygı, can sıkıntısı ve hatta öfke gibi başka duyguları da tetikleyebileceğini göstermektedir. Besteciler ve icracılar hassas bir ip üzerinde yürümekte ve beklentileri doğru derecede ayarlamaları gerekmektedir. Bugünün müziğindeki karmaşa yüzünden modern insan hiçbir beklenti geliştirememekte ve bu yüzden birçok insan modernist atonal müzikle mücadele etmektedir.