Memento Mori

Memento mori, ölümün kaçınılmazlığını hatırlatan sanatsal ve sembolik bir sözdür. Latince hatırla (memento) ve ölüm (mori) sözcüklerinden oluşur ve “ölümü hatırla” anlamına gelir. Kavramın kökeni neredeyse insanlık kadar eski olup klasik antik çağa ve tek tanrılı dinlere kadar dayanır. Mezar sanatlarında, mimaride, görsel sanatlarda ve edebiyatta sıkça kullanılan bir söz olmuştur.

Memento mori felsefesini öne çıkartan düşünce okulu Stoacılık olmuştur. Seneca’nın mektupları, ölüm üzerine düşünme tavsiyeleriyle doludur. Ahlak Mektupları eserinde: “Yaşamın sonuna gelmişiz gibi zihnimizi hazırlayalım. Hiçbir şeyi ertelemeyelim… Her gün hayatına son rötuşları yapan kişi, asla zaman sıkıntısı çekmez.” demektedir.

Stoacılığın temellerini atan Epiktetos öğrencilerine çocuklarını severken, zevklerini dizginleyerek ölümlü olduklarını hatırlamaları gerektiğini söyler. Roma İmparatoru Stoacı Marcus Aurelius, eserini okuyanları “tüm ölümlü şeylerin ne kadar geçici ve anlamsız olduğunu düşünmeye" davet eder. Stoacılar, memento mori'yi hayatı canlandırmak, öncelik ve anlam yaratmak için kullandılar. 

Memento mori'nin eski bir Roma geleneğinden geldiğine inanılmaktadır. Büyük bir askeri zaferden sonra muzaffer generaller, kitlelerin haykırışları eşliğinde sokaklarda zafer yürüyüşü yaparlardı. Tören alayı, askeri liderin dört atın çektiği bir arabaya binerek gün boyunca sokaklarda dolaşmasıyla gerçekleşiyordu. Bundan daha büyük bir onur yoktu. General, hem askerleri hem de halk tarafından tanrısal bir güç olarak görülüyordu. Ancak aynı arabaya binen, kendisine neredeyse tapılan generalin hemen arkasında duran bir kamu kölesi bulunurdu. Alayın tamamında kölenin yegâne sorumluluğu generalin kulağına sürekli olarak, “Respice post te. Hominem te esse memento. Memento mori! (Arkana bak. Ölümlü olduğunu hatırla. Ölmen gerektiğini unutma!)” demekten ibaretti.

Ölümün kaçınılmazlığını hatırlamak, dinlerin de temel bir temasıdır. Örneğin antik Mısırlılar ölümden sonra, ölülerin nihâi yargısı için kalbin tartıldığına inanıyorlardı. Terazinin diğer tarafında adalet tanrıçası Ma’at’ın tüyü vardı. Kalp tüy kadar hafif ise ruhun ahireti yaşamasına izin verilirdi. Böylece yaşamları boyunca insanlara, ölümün ve yargılamanın her yaşamın sonunda kendilerini beklediği hatırlatılırdı.

Merkezi öğretilerinden biri ölüm farkındalığı olan Budizm'de maranasati adı verilen ölüm meditasyonları, kişiye fiziksel yaşamının geçiciliğini ve değerli yaşamını doğru kullanıp kullanmadığı sorgusunu hatırlatma amacını taşımaktadır. Buddha’ya göre tüm farkındalık meditasyonları içinde en üstün olanı maranasati’dir.

Yahudilikte Eski Ahit'teki birkaç pasaj ölümü hatırlamaya teşvik eder. Bunlardan biri Yeşaya bölümünde yer alır ve insan ömrü çimenin kısa ömrüne benzetilir: "Üzerine RAB'bin soluğu esince ot kurur, çiçek solar; doğrusu insanlar ottur." Hristiyanlıkta da ölümü hatırlamanın gereği sıkça tekrarlanır. Hristiyanlığın ilahi yargı, cennet, cehennem ve ruhun kurtuluşu üzerindeki güçlü vurgusu, ölümü bilincin ön planına çıkarır. İslam’da tezkiratü’l-mevt veya “ölümün anılması” maneviyatın önemli bir unsurudur. Ölümü hatırlatan ayetlerin çokluğu ve Peygamberin "Ağızların tadını kaçıran ölümü, çokça hatırlayın." hadis-i şerifi bunu açıkça ortaya koyar.

Memento mori; mimaride, sanatta, edebiyatta, müzikte sıklıkla kullanıldı. Halka açık saat kulelerinin üstünde, “Ultima forsan" (Belki de son saat) ve “Tempus fugit” (Zaman uçar) gibi ibareler yer alırdı. Saat başlarında saat çanını vuran Azrail figürü ölümü hatırlatıyordu.

17. yüzyıl boyunca “memento mori” takıları popülerdi. Yüzükler, kolyeler, madalyonlar ve broşlar; ölümü hatırlatan küçük kafatasları, kemikler, tabut motifleriyle süsleniyordu. Aynı dönemde, boşluk veya kibir anlamına gelen “Vanitas Resim Geleneği”ortaya çıktı. Özellikle Hollanda'da popüler olan ve daha sonra diğer Avrupa ülkelerine yayılan Vanitas resimciliği; insan kafatasları, yanan mumlar, solan çiçekler, sabun köpüğü, kelebekler ve kum saati gibi çok sayıda ölümü hatırlatan sembolik nesnenin çiziminden oluşuyordu.

Modern dünyada ölüm, rahatsız edici, üzücü ya da korkutucu olduğu için akıldan çıkarılması gereken bir kavram olarak görülüyor. Halbuki ölüm, hayata anlam veren, bize verilen zamandan en iyi şekilde yararlanmamıza yardımcı olan olgudur. İşte memento mori felsefesi tarih boyunca korku uyandırmak için değil, ilham vermek ve motive etmek için kullanılmıştır.