Matematikçi ve Astronom el-Fargani

Tam adı Ebu'l Abbas Ahmed İbn Muhammed İbn Kesir el-Fergani’dir. Maveraünnehir'in Fergana Vadisi'ndeki Qubo (Quva) köyünde doğmuştur. Kaynaklarda hayatı hakkında pek fazla bilgi olmamasına rağmen Fergani'nin 9. yüzyıl başlarında dünyaya geldiği, 861 yılında hayatta olduğu ve bundan kısa bir süre sonra vefat ettiği kabul edilmektedir.

El-Fergani'nin doğu topraklarında halife Harun Reşid'in vekili olduğu, Merv'de ise oğlu Abdullah'ın (müstakbel halife el-Me'mun’un) âlimlerinden biri olduğu bilinmektedir. El-Memun ve onun haleflerinin hizmetinde olan en seçkin gökbilimcilerdendi. Biri Şam yakınındaki Kasyun Tepesi’nde olmak üzere iki gözlemevi bulunuyordu. Bu gözlemevlerinin her birinde Bilgelik Evi'nin iki daimi bilim adamı grubu çalışıyordu. Bu bilim insanları, gözlemevlerinin ihtiyaçları doğrultusunda bilimsel geziler düzenliyorlardı ve genel yönetim Bağdat'tan yürütülüyordu. Abu Rayhan Beruni'ye göre; Yahya İbn Ebu Mansur, el-Harezmi ve diğer bilim adamları Bağdat Gözlemevi'nde çalışıyorlardı. İkinci bir grup bilim adamı ise Halid ibn Abdumalik ve el-Fergani ile birlikte Şam Gözlemevi'nde çalışıyordu. Ayrıca 832'den 833'e kadar el-Fergani kuzey Suriye çölü Sincar'da da çalıştı. Ayrıca Tadmur ile Rakka arasındaki dünya meridyeninin bir derecelik uzunluğunun ölçülmesiyle de ilgilendi.

El-Fergani'nin hayatına dair en son ve en doğru kayıt 861 yılına kadar uzanmaktadır. Anlatılanlara göre kendisi 861 yılında Kahire yakınlarındaki Ravza Adası’nda, Nil Nehri'nin su seviyesini ölçen bir cihaz olan nilometreyi yapmıştır. Ancak el-Fergani'nin Mısır'a nasıl ve hangi koşullar altında gittiği bilinmemektedir. El-Fergani'nin adı en son 861 yılında Nil seviye göstergesinin onarımı ile ilgili olarak anılmıştır. El-Fergani 861'den sonra fazla yaşamamıştır. Ölüm yılı hakkında genel kanı 865 olduğu yönündedir. 818 yılında Memun'la birlikte Merv'den Bağdat'a doğru yola çıktığında 20 yaşında olduğu, doğum yılı 797 veya 798 olduğu kabul edilirse 67-68 yıl yaşadığı düşünülmektedir. Bugün El-Fergani'nin hayatı hakkında çok az şey bilinmesine rağmen Orta Çağ'da, Ortadoğu'da adı çok iyi biliniyordu. İbnü'n-Nedim, İbnü’n-Kıfti ve Hacı Halife gibi bazı oryantalistlerin eserlerinde ondan bahsedilmiştir.

El-Eargani'nin önemli astronomi eseri "Göksel Hareketler ve Genel Bilim Kitabı", on ikinci yüzyılda Avrupa'da iki kez Latince'ye ve on üçüncü yüzyılda diğer Avrupa dillerine çevrilmiştir. Latince adı "Alfraganus" olan kitap, Batı'da yaygın olarak kullanılmıştır. Kitabı yüzyıllar boyunca Avrupa üniversitelerinde astronomi üzerine ana ders kitabı olarak okutulmuştur. El-Fergani'nin eserinin ilk Latince tercümesi 1493'te yayımlanmıştır ve basılan en eski kitaplardan biridir. 1669'da ünlü Hollandalı matematikçi ve Arap bilgini Jacob Golius'un, yeni bir Latince tercümece yayınlamasıyla El-Fergani ve eseri, Avrupa'da daha da popüler hale gelmiştir. Avrupa Rönesans'ının büyük isimlerinden Regiomontan, Avusturya ve İtalyan üniversitelerinde el-Fergani'nin kitaplarından astronomi derslerini okumuştur. El-Fergani'nin adı Dante ve Schiller tarafından da zikredilmektedir.

El-Fergani'nin bugün bilinen, tamamı astronomi ile ilgili olan ve hiçbiri modern dillere çevrilmemiş sekiz eseri vardır. Astronominin temel kitabı olarak bilinen ve yukarıda adı geçen eser, dünyadaki hemen hemen tüm kütüphanelerde mevcuttur. Asturlob kitabı Berlin, Londra, Meşhed, Paris ve Tahran'daki; tek el yazması Asturlob ile Uygulama kitabı Rampur'daki kütüphanelerde bulunmaktadır. Ay el yazması ve "Yeraltı-Yerüstünün Zamanını Tespit Eden" kitap Kahire'de, "Yedi İklim" el yazmaları Gotha ve Kahire'de, "Güneş Saatinin Yapılışı" kitabı ise Halep ve Kahire'de bulunmaktadır.

El-Fergani'nin çalışması karmaşık geometrik şekiller, matematiksel formüller veya hesaplamalar içermeyen, astronomi üzerine yazılmış en basit ders kitabıdır. Bu, astronominin temellerini öğrenmeyi çok daha kolay hale getirmiştir. Belki de eserin bu özelliğini fark eden Regiomontan, üniversitelerdeki derslerinde rehber olarak Fergani'nin bu eserini seçmiştir.

Fergani'nin adı da Harezmi gibi doğuda ve batıda iyi bilinmektedir. Orta Çağ'da doğa bilimlerinin gelişmesine büyük katkı sağlayan bir bilim adamı olarak anavatanı Özbekistan'da, günümüz kaynaklarında batı ve doğunun son dönem yazarlarının eserlerinde büyük bir gururla anılmaktadır. Sokaklara ve okullara onun adı verilmektedir. 1998 yılında Özbekistan Cumhurbaşkanı'nın kararıyla bilim adamının 1200. yıldönümü büyük bir törenle kutlanmıştır. Ayrıca Ay'daki "Alfraganus" kraterinin ismi O'na ithafen verilmiştir.