Makkabi İsyanı

Büyük İskender’in ölümünden sonra Yahudiye bölgesi Seleukos İmparatorluğu’nun yönetimine geçmişti. Seleukos Kralı IV. Antiochus Epiphanes, M.Ö. 168'de Yahudi dinine karşı büyük bir baskı kampanyası başlattı. Bunu yapmasının nedeni tam olarak açık olmamakla birlikte, Yahudi rahipler arasındaki iç çatışmayı geniş çaplı bir isyan olarak algılamasıyla ilgili olduğu düşünülmektedir. Yahudi ibadetleri yasaklandı, Kudüs doğrudan Seleukos kontrolü altına alındı ve Kudüs'teki İkinci Tapınak senkretik bir Pagan-Yahudi kültünün yeri haline getirildi. Bu baskı, IV. Antiochus'un korktuğu isyanı tetikledi. Makkabi isyanı, Seleukos İmparatorluğu'na ve Yahudi yaşamı üzerindeki Helenistik etkiye karşı Makkabiler tarafından yürütülen bir Yahudi isyanıdır.

Makkabi İsyanı adını ayaklanmayı organize eden Yahudi bir rahip ailesi olan Makkabilerden almaktadır. Makkabi ifadesi İbranice bir unvandır ve "çekiç" veya "söndürücü" anlamına gelmektedir. İsyanın kilit liderlerinden biri olan Yahuda'ya bu isim verilmiştir. Daha sonra bu unvan Yahuda'nın ailesinin geri kalanlarını; babası Mattathias'ı, dört erkek kardeşini (John, Simon, Eleazar ve Jonathan) ve yeğeni John Hyrcanus'u kapsayacak şekilde genişletilmiştir. 

Her ne kadar Yahuda, Makkabi İsyanı'nın tartışmasız en tanınmış figürü olsa da isyanı asıl başlatan kişi M.Ö. 167'de babası Mattathias'tır. Mattathias, Kudüs'ün batısındaki Modiin köyünde yaşayan eski bir Yahudi rahibiydi. İsyandan kısa bir süre önce Kudüs, Seleukoslar tarafından ele geçirilmişti. Seleukos İmparatorluğu, Modiin de dâhil olmak üzere Yahudiye bölgesinin kasaba ve köylerine yetkililer göndererek köy ve kasaba sakinlerinden Yunan tanrılarına kurban sunmalarını talep etmiştir. İlk kurbanı da köyün yerel lideri olan Mattathias tarafından sunulması istenmiştir. Mattathias'ı cesaretlendirmek için kendisine büyük ödüller teklif edilmiş, kendisinin ve ailesinin "kralın dostları arasında" olacağı sözü verilmiştir.

Ancak dindar bir Yahudi olan Mattathias, Seleukosluların taleplerine uymayı reddetmiştir. Bu reddin ardından köylülerden Helenleşmiş bir Yahudi'nin kurban sunmak için öne çıkması Mattathias'ı çileden çıkarmış ve Mattathias adamı öldürmüştür. Ardından bölgedeki Seleukos yetkilisi de Mattathias tarafından öldürülmüştür. Mattathias, Modiin'deki dindar Yahudileri kendisini takip etmeye çağırmış ve Seleukoslardan yaptıklarının hesabını sormak için oğullarıyla birlikte dağlara kaçmıştır. Bu gelişme Makkabi İsyanı'nın başlangıcı sayılmaktadır.

Mattathias, Mattathias’ın oğulları ve dindar Yahudiler, Seleukoslara karşı gerilla savaşı başlatmışlardır. Ancak dindar Yahudilerin öfkelerinin büyük bir kısmı, Yunan kültürünü benimsemiş Yahudilere (Helenleşmiş Yahudiler) yönelikti. Dindar Yahudiler pagan sunaklarını yıkmışlar, erkek çocukları sünnet ettirmiş ve Helenleşmiş Yahudileri kanun kaçağı olmaya zorlamışlardır. Mattathias'ın M.Ö. 166'da ölümü üzerine oğlu Yahuda Makkabi isyanın komutasını devralmıştır.

Yahuda Makkabi’nin liderliği ele aldıktan sonra isyan hareketi başarıyla devam etmiş ve Makkabiler Kudüs'ü ele geçirmeyi ve M.Ö. 164'te tapınağı yeniden açmayı başarmışlardır. İlk iş olarak Seleukos kralı Antiochus tarafından kirletilen tapınağı temizleme faaliyetine girişilmiştir. Tapınağın onarılması Yahuda ve adamları tarafından sekiz gün boyunca kutlanmıştır. Bugün Yahudiler tarafından hala kutlanan Hanuka'nın (“adanmışlık” anlamına gelir) kökeni budur.

Seleukos kralı IV. Antiochus öldüğünde Seleukos ordusu Suriye'ye çağrılmıştır. Bu nedenle Seleukos ordusunun komutanı Lysias, Yahudilere dini özgürlüğü vermeyi kabul etmek durumunda kalmıştır. Seleukos İmparatorluğu'na haraç vergileri ödedikleri sürece Makkabilere Yahudiye'yi yarı özerk bir şekilde yönetme hakkı verilmiştir. Hasmon Hanedanlığı’nın yönetimi bu şekilde başlamıştır.

Hasmonlar, yaklaşık yüz yıl boyunca Yahudiye'yi bağımsız bir şekilde yönetmişler ve çevredeki bölgeleri de fethetmeye devam etmişlerdir. Nihayetinde Hasmonlular arasındaki siyasi entrika ve aile kavgaları Romalıların Yahudiye'nin kontrolünü ele geçirmesine yol açmıştır.

İsyanın niteliği konusunda genel bir fikir birliği yoktur. Bazıları bunu Seleukosların desteğiyle Helenleşmiş Yahudilerin, yalnızca kendi dinlerine yönelebilen gayretkeşlere karşı ekonomik ve dini bir iç savaş olarak görmelerinden kaynaklandığını ileri sürmektedir. Diğerleri bunun bir sınıf zaferinden daha fazlası olduğunu düşünme eğilimindeyken; zulme karşı mücadelede bir başarı örneği olarak kabul etmektedirler. Sebep ne olursa olsun sonuç aynıydı; Filistin üzerinde bir nesil sürecek özerk bir Yahudi yönetimi olan Hasmon Hanedanlığı artık kurulmuştu.

Ayrıca Makkabilerin mirasının belki de en büyük ironisi, bugün onların adını taşıyan oyundur. Makkabi Oyunları 1932'de başlayan ve her dört yılda bir İsrail'de düzenlenen Yahudi olimpiyat oyunlarıdır. Yahudiler dışında Antik Yunan kültürünü atletik yarışmalardan daha fazla simgeleyen neredeyse hiçbir kültür yoktur. Yahudiliği Yunan etkisinden kurtarmak için canlarını veren Makkabilerin adlarının Yunan tarzı spor etkinliklerine verilmesi bu trajik hikâyenin en ironik kısmıdır.