Kültürden İzler: Türk Motif Dili

Motifler doğdukları toplumu temsil eden sözsüz iletişim unsurlarıdır. Bir toplumun değer yargılarına, inançlarına, gelenek ve göreneklerine dair düşünce yapısının soyutlaştırılmasıyla yaratılan bu semboller özellikle maddi kültür unsurları üzerinde tercih edilerek, eserlere kimlik kazandırmıştır.

Türkler, göçebe bir toplum olmaları sebebiyle hüküm sürdükleri yerlere kendi kültürlerini götürmüşlerdir. Bulundukları ülkenin sanatından etkilendikleri noktaları, kendi kültürlerindeki sanatla harmanlayarak başka sanatların da doğmasına sebep olmuşlardır. İslamiyet'le birlikte resim ve heykelin sınırlandırılması, Türk sanatkarların süsleme üzerinde yoğunlaşmasını beraberinde getirmiştir. Türkler, İslam dinini kabul ettikten sonra, bu dinin etkisiyle bitki motiflerini ağırlıklı olarak süslemede kullanmışlardır. İslam dini her zaman sanatçıyı ve sanatı hadislerin ve Kuran'ın etkisiyle yönlendirmiştir. Bilindiği üzere tasvir üzerinde dini sınırlandırma, daha açık bir ifade ile canlıların tasvirini yapmaktan çekinme İslam sanatçısını bitki motifine yönlendirmiştir. Bu sebeple bitkisel ve geometrik motif anlayışı oldukça yaygındır. Stilizasyonlar genellikle bu motifler üzerinden yapılmaktadır. Diğer el sanatlarında da motif anlayışı bakımından benzerlikler bulunmaktadır. Anadolu dokumalarında ortak özelliklerden biri motif çeşitliliğidir.

Motifler çeşitli şekillerde bir araya gelerek desenleri oluşturmaktadır. Her yörenin kendine özgü olan bir deseni ve aynı desenin farklı isimleri bulunmaktadır. Bu desenler ve motifler gerçekleştirilen sanatın türünü yansıtmaktadır. Toplumsal statü, istek, arzu, beklenti, inanç, evlilik, bekarlık, gibi haller; göç, felaket, üzüntü, sevinç, tasa, mutluluk, özlem, aşk, ayrılık, dilek ve istekler sembollerle dile getirilmeye çalışılmıştır. En belirgin motiflerin anlamlarını sınıflandırarak inceleyelim:

Eli Belinde Motifi:

Dişiliğin simgesidir. Bu noktada sadece analık ve doğurganlığı değil, aynı zamanda uğur, bereket, kısmet, mutluluk ve neşeyi de sembolize etmektedir.

Koç Boynuzu Motifi:

Bereket, kahramanlık, güç, erkeklik sembolü olan koç boynuzu motifi, Anadolu kültüründe ana tanrıçadan sonra ya da onunla birlikte tercih edilen bir motiftir. Boynuz sembolü insanlık tarihinde her zaman güç, kuvvet timsali olan erkekle bağdaştırılmıştır.

İnsan Motifi:

Anadolu'da ölüm ve doğum döngülü törenlerin; ruhun beden değiştirmesi gibi inançların Şaman kültürünün bir devamı olduğu bilinmektedir. Ruhun ve cinsiyetlerin temel alındığı bu motif, Anadolu motiflerinde sık sık rastlanan erkek ve kız çocuğu olarak betimlenerek ele alınmıştır.

Saç Bağı Motifi:

Evlilik arzusu göstergesidir. Doğum ve çoğalmayı sembolize etmektedir. Tarihimizde evlenmek isteyen genç kızların zülüf keserek ya da tek örgü yaparak evlilik isteğini sembolize ettikleri görülmüştür. Yeni evli genç kadınlar ise saçlarını çift örmüşlerdir. Buradan esinlenerek sanatçılar motiflerinde saç bağını sembolize etmişlerdir.

Su Yolu Motifi:

Su, yeniden doğuşun, bedensel ve ruhsal yenilenmenin, yaşamın sürekliliğinin, bereket, soyluluk, bilgelik, saflık ve erdemin sembolüdür. Motiflerde de su yolu ile saflık ve devamlılık anlatılmak istenmiştir.

Pıtrak Motifi:

Pıtrak tarlalarda bulunan, dikenleriyle insanlara ve hayvanlara yapışan bir bitki olarak bilinmektedir. Pıtrağın üzerindeki dikenlerin kötü gözü uzaklaştırdığına inanan Anadolu insanı onu nazarlık motifi olarak kullanmıştır. Sanat eserlerinde de bu doğrultuda sembolize etmektedir.

Hayat Ağacı Motifi:

Hayat ağacı, geniş anlamda sürekli gelişim ve değişim içinde yaşayan evreni sembolize etmektedir. Evrenin üç elementini, toprağın derinliğine inen kökleriyle yeraltını; alt dalları ve gövdesiyle gökyüzünü; ışığa yükselen üst dalları ile cenneti birleştirir. Yeryüzü ve cennet arasındaki iletişimi sağladığı düşünülerek eserlerde motiflendirilmiştir. Servi, sedir, incir, zeytin, asma, hurma, palmiye, kayın, nar, meşe, vb ağaçlar toplumlarda hayat ağacının sembolüdür. Hayat ağacının üzerindeki kuşlar, zamanı gelince uçacak olan can kuşları anlamaktadır.

Damga/İm :

Türkler tarih boyunca aile, oba, oymak, boy, devlet gibi kavramları ifade etmek için belirli figürleri, damga/im sembolü ile şekillendirmişlerdir. Damga/İm o kişinin, o toplumun varoluşunun simgesi olarak kabul edilmiştir. Bu sembolleştirme ile hem soy ve aile adının sürdürülmesi hem de aileye ait değerli eşyaların yitirilmemesi amaçlanmıştır. Bu motif, hayat ağacı motifi gibi ölümsüzlük ve neslin sürdürülmesi ile ilgili motifler arasında yerini almaktadır.

Günümüzde bu motif çeşidi, şirket logoları hatta tüm görsel çalışmalarda bu geleneğin bir uzantısı şeklinde ilerlemektedir.