Kraliyetin Rengi: Mor

Mor bir kıyafet giymek bizim için sıradandır. Peki, 16. yüzyıl İngiltere’sinde yaşıyor olsaydık mor giymek hala  sıradan olur muydu? Moru bu kadar özel ve önemli kılan neydi?

Mor renk yüzyıllardır kraliyet, güç ve enginlik ile ilişkilendirilmiştir. Hatta Kraliçe I. Elizabeth, kraliyet ailesinin yakın üyeleri dışındakilerin bu rengi giymesini yasaklamıştır. Morun elit statüsü, onu üretmek için kullanılan boyanın nadirliğinden ve maliyetinden kaynaklanmaktadır.

Bir zamanlar mor boya, Lübnan’ın Akdeniz kıyısında yer alan Sur (Tyre) şehrinden geliyordu. Yunanlılar bu bölgeye “Fenike” diyorlardı ve bu ismin “morun ülkesi” anlamına geldiğine inanılıyordu. Mor pahalı bir renkti. M.S. 1. yüzyılda Roma’da bir kilo Tirya (Tyrian) mor boyası bir Romalı askerin yıllık maaşının yarısına ya da günümüzde bir elmas nişan yüzüğünün maliyetine eşdeğerdi. Bunun nedeni de elde edilmesinin zor olmasıydı.

Boyanın kaynağı Akdeniz’de bulunan yırtıcı deniz salyangozları tarafından üretilen mukustu. Boya üreticileri sadece 1 gram boya üretmek için on binlerce yumuşak çayı toplamak zorunda kalıyordu. Daha sonra salgı bezleri çıkarılıyor ve tuzlu suyla dolu kurşun bir kaba yerleştiriliyordu. Kap, karışım kırmızımsı mor bir renge dönüşene kadar yaklaşık on gün boyunca yavaşça ısıtılıyordu. Bu işlemden sonra tencerede kalan, boya yapmak için kurutulması ve ezilmesi gereken kokulu yapışkan bir maddeydi. Bu uzun ve kokulu bir süreçti. Bundan dolayı da boyanın üretildiği yerler genellikle kasaba ve şehirlerin rüzgar almayan kısımlarında yer alıyordu.

Şekil: Murex Salyangozu

Tirya mor boyası ilk olarak M.Ö. 16. yüzyıl Fenikeliler tarafından üretilmiştir. MS 2. yüzyılda Yunan bilgin Julius Pollux tarafından kaydedilen efsaneye göre, boya Fenike tanrısı Melqart tarafından köpeği ve su perisi Tyros ile deniz kıyısında yürürken keşfedilmiştir. Köpek büyük bir deniz salyangozunu ısırdığında ağzı mora boyanmıştır. Melqart hemen köpeğin ağzından çıkan özle bir elbiseyi boyamıştır ve bunu Tyros’a hediye etmiştir.

Mor yaklaşık bir buçuk asır önce alt sınıflar için erişilebilir hale geldi. 1856 yılında, 18 yaşındaki İngiliz kimyager William Henry Perkin sıtma ilacı olan ‘kinin’ sentezlemeye çalışırken kazara sentetik bir mor bileşik oluşturdu. Bileşiğin kumaşları boyamak için kullanılabileceğini fark etti, bu yüzden boyanın patentini aldı. ‘Anilin moru’ ve ‘Tirya (Tyrian) moru’ adı altında üretti. Bu süreçte bir servet kazandı. Rengi adı daha sonra 1859’da, mor ebegümeci çiçeğinin Fransızca ismine dayanarak “leylak rengi” olarak değiştirildi ve kimyagerler boya bileşiğini leylak rengi olarak adlandırdı. İşte bu seçkin kraliyet rengi, genç bir bilim adamının tesadüfi deneyi sayesinde yaygın olarak kullanılabilir ve uygun fiyatlı hale geldi.

Temel ihtiyaçlarını binlerce yıldır doğadan karşılayan insanoğlu, şüphesiz ki doğada gördüğü renkleri başlangıçta farklı değerler yükleyerek anlamlandırmış ve yine bu renkleri elde etmek için doğadan yararlanmıştır. Bulunan farklı teknikler de gezici zanaatkârlar ile farklı bölgelere kadar yayılmıştır.