Jeolojide Bir Devrim: Kıtaların Kayması Teorisi

Levha tektoniği, Dünya'nın yer kabuğunun yavaş yavaş hareket ettiği fikrini ortaya koyan bir teoridir. Yer kabuğu yapboz gibi parçalardan oluşur. Yer kabuğunu oluşturan bu parçalara levha adı verilir. Okyanusal, kıtasal ve okyanusal-kıtasal nitelik taşıyan levhalar, on iki adet büyük ve çok sayıda da küçük parçadan oluşmaktadır. Levhalar, tıpkı suyun üzerinde yüzen bir sal gibi manto üzerinde hareket hâlindedir. Kıtaların kayması teorisi devrim niteliğinde bir teoridir. Ancak bu teori, ana akım bilim insanları tarafından uzun süre kabul görmemiştir. Bilim insanları, Wegener’ın şu anda yaygın olarak kabul edilen levha tektoniği teorisinin bir parçası olan bazı fikirlerini onlarca yıl sonra doğruladılar.

Dünya, dev bir katı kaya bloğu gibi görünebilir ancak bu görüntü yanıltıcıdır. Dünya, tektonik plakalar adı verilen yapboz benzeri birçok parçadan oluşmaktadır. Bu iddianın görülebileceği en bariz yerlerden biri, Afrika’nın batı kıyısı ile Güney Amerika’nın doğu kıyısıdır. Bu yerler yapboz parçaları gibi birbirine uyumludur. Alfred Wegener’ın kıtaların kayma teorisini ortaya atmasına neden olan şey bu uyumdur.

İlk dünya haritaları ortaya çıktığından beri pek çok insan, Brezilya’nın Afrika kıtasına ne kadar iyi oturduğunu fark etmiştir. Kıtaların kayma teorisi Wegener kitabını yayınlamadan önce ortaya atılmıştır. Fakat Alfred Wegener bu teoriyle ilgili başka bağlantılar aramıştır. Wegener, var olan verilerin yeniden değerlendirilmesi ve kıtaların kayması fikrini yeniden formüle etmiştir. Afrika ve Güney Amerika kıyılarında, dünya haritasının değişmez olduğuna inanan jeologların mantıksız bir açıklama sunduğu, hayvanların ve bitkilerin bir kıtadan diğerine geçmesine izin verdikten sonra ortadan kaybolan kara köprüleri gibi araştırmaları inceledi. Ancak ne kadar çok köprü hayal edilirse edilsin, en ünlü jeologlar Afrika'da neden buzul izleri olduğunu ya da Kuzey Kutbu yakınlarında neden kömür şeklinde tropikal bitki örtüsü kalıntıları bulunduğunu açıklayamıyorlardı. Wegener'e göre bu ancak mevcut kıtaların bir zamanlar ekvator etrafında yoğunlaşarak yaklaşık 200 milyon yıl önce parçalanan ve kendisinin “Pangea” adını verdiği bir süper kıta oluşturması halinde mümkündü. Tüm bu gerçekleri ilişkilendirmek kimsenin aklına gelmemişti ama Wegener farklı bilimlere olan ilgisi sayesinde bunlarda kıtaların kaymasının kanıtlarını gördü.

Wegener’ın radikal görüşleri jeoloji disiplininin temellerini sorgulamıştı. Wegener’ın jeoloji konusunda hiç altyapısı yoktu çünkü o bir meteorologdu. Dolasıyla jeologlar onun kanıtlarını hiçe saymak, önerilerini küçümsemek uğruna her tavizi göze aldılar ve Wegener’ın ortaya koyduğu teoriyi reddettiler. Fosillerin dağılımı sorununu geçiştirmek için, alakasız kara kütlelerini ‘kara köprüleri’ ile birbirine bağladılar. Çok geçmeden de tarih öncesi denizlerin haritaları, varsayımla kurulan kara köprüleriyle dolmuştu. Ancak bunlar da bazı şeyleri açıklamaya yetmiyordu.

Konuya açıklık getiren İngiliz jeolog Arthur Holmes oldu. Günümüzde geçerli olan ‘kıtaların kayması’ kuramını oluşturdu. Bu da radikal bir karar olarak düşünüldü. Ancak yine de bilimsel camiada bu fikri kabul edenlerin sayısı artmaya başladı.

1963’te yapılan çalışmalarda deniz tabanlarının Harry Hess’in önerdiği gibi (deniz tabanı yayılması) yayılmakta olduğu ve kıtaların da hareket ettiği ispatlandı. Yalnızca kıtaların değil, yerkabuğunun tamamının hareket halinde olduğu anlaşılmıştı. Bu noktadan sonra da “kıtaların kayması” levha tektoniği adını aldı.

Britannica Ansiklopedisi'nin 1964 baskısı hala Wegener'e inanmıyordu, ancak o yıl birçok jeolog yeni kanıtlarla Wegener fikirlerini benimsemeye başladılar. Yer kabuğunun levhalardan oluşan bir yapboz olduğu ve sadece en yüksek parçalar olan kıtaların değil, bütün parçalar halinde hareket ettiği fikri benimsendi.

Levhaların hareketleri; yaklaşma, uzaklaşma ve yanal yer değiştirme olmak üzere üçe ayrılır. Bu hareketler sonucunda da depremler, tsunamiler ve sıradağlar meydana gelir.