İslam Sanatının Görsel Senfonisi: Elhamra Sarayı

İspanya'nın Granada kentinin kalbinde yer alan Elhamra Sarayı, İslam sanatı ve kültürünün zenginliğini gözler önüne sermektedir. Şehre bakan bir tepenin üzerinde yer alan bu görkemli saray ve kale kompleksi, İslam medeniyetinin İber Yarımadası'nın merkezi olduğu dönemlere aittir. Mağribi yaratıcılığının göstergesi olan Elhamra Sarayı’nın kapılarından içeriye adım atıldığında geçmişin öyküsünü anlatan saray kompleksi, ziyaretçilerini zamanda bir yolculuğa çıkarmaktadır.

Saray, Nasriler (Beni Ahmer) Devleti’nin başkenti olan Granada’ya inşa edilmiştir. Sarayın adı olan Elhamra, ‘kızıl’ anlamına gelmektedir. İnşaatında kullanılan kil harcının rengi nedeniyle bu ismi aldığı düşünülmektedir. Tarih boyunca pek çok tahribata maruz kalmış olsa da dünya çapında bir üne sahip olan Elhamra Sarayı, İslam eserleri arasında ön plana çıkmaktadır.

İspanya’da hüküm süren son Müslümanlar olan Nasri Hanedanlığı, 1237 yılında, Muhammed ibn Yusuf ibn Nasr tarafından kurulmuştur. Kuruluşundan bir yıl sonra kendi saray kompleksleri olan Elhamra’nın inşası başlamıştır. Sonraki dönemlerde III. Muhammed, I. Yusuf, V. Muhammed ve III. Yusuf gibi pek çok sultanın eklemeleriyle saray kompleksinin inşası devam etmiştir. Yapımının yaklaşık olarak 150 yıl sürdüğü tahmin edilen Elhamra büyük bir alana inşa edilmiş, Endülüs mimarisinin kıymetli bir eseri olarak günümüze kadar gelmiştir.

Elhamra ve Granada, 1491 yılında Kastilya Krallığı’nın başlattığı kuşatma sonucunda 1492’de Nasri emiri olan Ebu Abdullah Muhammed b. Ali tarafından İspanyollara teslim edilinceye kadar yaklaşık iki asır boyunca düşman istilasına uğramamıştır. Ele geçirildiği gün Gözetleme Kulesi’ne gümüş haç dikilerek İspanya’da İslam hâkimiyetinin son bulduğu ilan edilmiştir. Elhamra Sarayı, Reconquista hareketinin başarıya ulaşmasının sembolü olarak Ferdinand d’Aragon ve Izabella da Castilla çifti tarafından korunmuştur. Binalar devlet himayesine alınmış ve bakımının sürdürülmesi için Tendilla Kontu lnigo Lopez de Mendoza görevlendirilmiştir. Sarayda yıpranan yerlerin onarılması için Arap ustalarla çalışılmıştır. Ancak 1526 yılında V. Charles’ın tahta geçmesiyle Elhamra Sarayı’nın korunan yapısı tahribata uğramıştır.

Charles, Elhamra içinde Rönesans tarzında bir saray inşa ettirmeye başlamış ve Elhamra içerisinde bulunan bazı yerleri yıktırarak yapının bütünlüğe zarar vermiştir. Saray kompleksi içinde bulunan mescidi kiliseye çevirmiş, aynı yerde bulunan hamamın büyük bir kısmını tahrip etmiştir. 1809 yılında Napolyon kuvvetleri Granada’yı işgal etmiş ve Elhamra’yı karargâh olarak kullanmışlardır. Fransızlar burada bulundukları zaman içerisinde Elhamra’da bazı yerleri tamir etmişler ancak geri dönerken kulelere dinamit döşemişlerdir. Bu durumu fark eden bir İspanyol askerinin dinamitlerin kablolarını kesmeleri sayesinde büyük bir yıkıma engel olunmuştur. Bu olayın ardından İspanya’nın çağrısı üzerine birçok yabancı uzmanın katkısıyla Elhamra’nın zarar gören kısımları tamir ettirilmiştir.

Elhamra Sarayı’nın Yapısı

Saray üç kısımdan oluşmaktadır: İlki halkın isteklerinin dinlendiği bölüm, ikincisi özel misafirlerin kabul edildiği Sultan’ın resmi konutu, üçüncüsü ise Sultan ve ailesinin yaşadığı harem bölümüdür. Zaman içerisinde bu bölümlere bahçe, salon, avlu, köşk eklenmiştir. Sarayın nar, adalet ve şarap isimli üç ana kapısı bulunmaktadır. Saray komplesi içerisinde iyi aydınlatılmış iç alanlar, gölgeli avlular ve güneşle dolu bahçeler; tamamı suyun yansımasıyla, oymalı sıva dekorasyonlarla canlanan gölgeli verandalar ve kapalı yürüyüş yolları bulunmaktadır. Sarayın batı cephesinden girildiğinde bürokratik işlerin görüşüldüğü Meşver Salonu’na ulaşılmaktadır. Meşver Salonu’ndan Mersinli Avlu’ya çıkınca kuzeyde Elçiler Salonu yer alır. Etrafında bulunan mersin ağaçları nedeniyle avluya bu isim verilmiştir ancak bazı kaynaklarda Reyhan Avlusu olarak da isimlendirildiği görülmektedir. Bunun nedeni ise havuzun çevresinin reyhan ağaçlarıyla çevrili olmasıdır.

Mersinli Avlu’nun güneyinden Aslanlı Avlu’ya çıkılmaktadır. V. Muhammed tarafından yapıldığı bilinen bu avlu Elhamra’nın en meşhur yerlerinden biridir. Aslanlı Avlu’nun etrafında Elhamra’nın en gösterişli salonları olan İki Kız Kardeşler, Sultanlar ve İbn Serrac salonları bulunmaktadır. Süslemelerle dolu olan bu salonların duvarlarında alçı oyma tekniği ile yazılmış Kur’an-ı Kerim’den ayetler, dini içerikli sözler, şiir ve kasideler yer almaktadır. Politik konuların görüşüldüğü Elçiler Salonu’nun ahşap işçilikli tavanı, alçı oyma motifleri ve Endulüsi yazılarla donatılmıştır. Sarayın birçok yerinde “el-Mülkü lillâh” yani “mülk Allah’ındır” ifadesi yer almaktadır.

İslam mimarisinin en gösterişli eseri olan bu saray hamamları, dükkânları, evleri, cami ve medreseleriyle kendi kendisine yeten bir yerleşim yeri olarak uzun yıllar ayakta kalmıştır. Ancak tarihin akışı Elhamra’nın kaderini büyük oranda değiştirmiştir. Gösterişli sarayları, süslü salonları, girift avluları ve komuta kuleleriyle Elhamra 1984 yılında UNESCO Dünya Mirası olarak belirlenmiştir.