İslam Kültüründe Bahçe Düzenleme Sanatı

İslam kültüründe çevreyi düzenleme ihtiyacı her zaman önemsenen bir konu olmuştur. İslam’ın başlangıcından itibaren ihtiyaçlara göre çevreyi düzenleme, doğayı yaşanılabilir kılma, mahsulün bereketini arttırma ve kaynakların adil dağıtımı için İslam ülkelerinde çalışmalar yapılmıştır. Bu çalışmaların yapılabilmesi için öncelikle kişinin kendi evinden başlaması bunun için de öncelikle bahçelerin düzenlenmesi gerektiği düşünülmüştür.

İslam’da bahçe sanatı cennet anlayışından gelmektedir. Kuran-ı Kerim’de cennet, dünyada görülmeyecek meyveler, altından sonsuz ırmaklar akan bir yer olarak anlatılmıştır. Kuran-ı Kerim’in 55. Suresi olan Rahman suresinde bahsedilen cennet tasviri adeta dünyadaki bahçelere en temel örnek olmuştur. Bu tasvir İslam bahçelerinde çokça görülmektedir. Hatta bazı bahçeler için cennetin en güzel yeri olarak bilinen Firdevs bahçesinin ön yüzü denmiştir.

İslam ülkelerindeki bahçelerin temel bazı ortak özellikleri vardı. Örneğin "çehar" adı verilen dört parçalı geometrik planın İstanbul’dan Kahire’ye, Tebriz’den Kurtuba’ya kadar ister mütevazı bir evin bahçesi olsun, ister ihtişamlı bir sarayın bahçesi olsun İslam coğrafyasının dört bir yanında örnekleri görülmektedir. Çehar isimli dörtlü planın içeriği şöyledir: Bahçenin dört parça halinde düzenlenmesi sonucunda ortaya çıkan bahçenin dört bölümü cennette bulunan dört ırmağın birbirine dik açıyla kesişmesiyle oluşturulmaktadır. Bahçenin merkezinde bir havuz veyahut çeşme bulunur. Bu havuz veya çeşme cennetin ırmaklarını temsil eder. Bahçenin kenarlarında ise ağaçlar ve çiçekler bulunur. Bu plana sadık kalmak sanatçının imkânını azalttığından yaratıcılığını arttırır. Dörtlü plan sisteminin ayrı bir sembolik anlamı daha vardır: Kuran’da biri su, biri şarap, biri bal ve diğeri de süt olmak üzere dört tane nehirden bahsetmektedir. Bu da İslam bahçelerinde dört katmanlı bir yapının sebeplerinden biridir.

İslam bahçelerinde pek çok geometrik desen kullanılmıştır. Bu geometrik desenler genelde zemini süslerken, yürüyüş yollarını oluştururken ve havuz modellerinde kullanılır.

Su; temizliği, bereketi ve hayatı temsil eder. İslam’da çok önemli bir yere sahiptir. Suyun yansıma hareketi estetik bir görüntü oluşturur. Aynı zamanda su durgunluğu da temsil ettiği için bir havuz kenarında dinlenmek ve tefekküre dalmak da İslam bahçeciliğinde havuzu önemli kılmaktadır. Bu sebeplerden dolayı İslam bahçelerinde su oldukça önemli bir unsurdur. Birçok İslam bahçesinde, sarayında havuzlar, şelaleler ve kanallar yer almıştır.

İslam bahçeleri düzenlenirken bitkiler özenle seçilir. Amaç estetik görüntüyü arttırmaktır. Bitkiler, ağaçlar ve çeşitli çiçekler mevsimlere göre değişen renk skalası oluşturularak seçilir. Ayrıca İslam’da çiçeklerin sembolik anlamları da olabilir. Örneğin gül denince genelde Hz. Muhammed (sav) akıllara gelir.

Bahçelerin içinde çiçeklerle örülmüş kemerler, pergolalar, oturma ve dinlenme alanları gibi bölümler yer almaktadır. Bu yapılar yine İslam düşüncesinden etkilenilerek ortaya çıkmıştır. Örneğin oturma alanları sadece dinlenmek amacıyla değil, İslam’daki tefekkür kavramına vurgu yapılarak meydana getirilmeye çalışılmıştır.

İslam bahçeleri genel olarak karmaşıklıktan uzaktır. Orantılı ve dengelidir. Kendi içinde bir düzen barındırır. Bunun da en büyük sebebi İslam’daki tevhid ilkesinden kaynaklanır.

Bazı İslam Bahçe Örnekleri

İran’da 12. yüzyılda yapılan Şerefiye Sarayı bahçeleri 4 bölümden oluşur ve her bölümde farklı ağaçlar, çiçekler bulunur.

Türkiye’de bulunan İznik Yeşil Cami Türbesi de İslam bahçe kültürünün en önemli örneklerinden biridir. 14. yüzyılda yapılan bu türbenin ortasında havuz ve etrafında ağaçlar yer almaktadır.

Günümüz İspanya’sının Toledo kentindeki Generalife bahçeleri de 14. yüzyılda yapılmış olup Endülüs İslam mimarisinin en kıymetli eserlerinden ve örneklerinden biridir. Bahçeler havuz, ağaç ve çiçekleriyle ünlüdür.

Yine İran’daki İsfahan Menar ve Şeşhane bahçeleri de 17. yüzyılda inşa edilmiştir. İran’ın en güzel bahçelerinden biridir.

İslam bahçe kültürü sadece İslam coğrafyasını değil aynı zamanda Avrupa ve Orta Doğu’daki bir çok yeri ve medeniyeti etkilemiştir. Avrupa’da ortaya çıkan Rönesans sürecinde ortaya çıkan bahçe tarzındaki yapılar İslam’dan oldukça etkilenmiştir. Sonuç olarak, İslam bahçe kültürü Kuran-ı Kerim’de tasvir edilen cennet anlatılarından etkilenmiş ve insanların göz zevkini yükseltirken aynı zamanda insana huzur ve sakinlik vermeyi amaçlamıştır.