İslam Devletlerinde Haberleşme: Berid Teşkilatı

Haberleşme ihtiyacı insanlık var olduğundan beri mevcuttur. Bu ihtiyacı gidermek amacıyla insanlar ilk çağlardan itibaren bazı teşkilatlanmalar oluşturmuşlardır. Bu teşkilatlanmaların başında ise posta ve haber alma işlevlerini yürüten organizasyonlar gelmiştir. İslam devletlerinde ise bu görevi yerine getiren kuruma berid teşkilatı denmiştir. Bu teşkilat, İslam'dan önce Bizans ve Sasanilerde olduğu gibi cahiliye Araplarında da vardır.

Berid kelimesinin lügat manası hakkında çeşitli görüşler vardır. Latince “posta hayvanı” anlamında “veredus”tan geldiğini iddia edenler olduğu gibi Arapça olduğunu veya Farsça “kesik kuyruklu” anlamına gelen “bürîde-düm”den geldiğini söyleyenler de vardır. Genellikle tercih edilen ikinci olanıdır. Kavram Pehlevicedir ve kurumun kökeni Sasanilere dayanmaktadır. Hicaz’a ise Sasani nüfuzu altında olan Hire Arapları aracılığıyla geçmiştir. Ayrıca İranlılar posta hayvanını diğerlerinden ayırt etmek için kuyruğunu da keserlerdi. Berid kelimesi terim anlamı olarak ise bir haberleşme teşkilatı olup; süvari, postacı, elçi, ulak, iki posta menzili arasındaki mesafe, postaya verilen yazılar ve dosyalar, resmî işlerle ilgili posta” gibi çeşitli manalarda kullanılmıştır. Kısaca ifade etmek gerekirse İslam devletlerinde istihbarat ve posta teşkilatlarına “berid” denilmiştir. Kavram, ilerleyen dönemlerde resmi posta faaliyetlerinden ziyade daha çok istihbarat faaliyetlerini ifade etmek için kullanılmıştır.

İslam tarihinde resmi posta faaliyetleri Hz. Peygamber hayattayken faaliyet göstermeye başlamıştır. Posta işlemleri, yazışma, anlaşma metinleri elçiler aracılığıyla ulaştırılmaktaydı. Ayrıca Hz. Peygamber’in resmi yazışmalarını kaleme alan katipleri ve yazışmaları çeviren mütercimi vardı. Dört halife dönemine geldiğimizde ise bu faaliyetler daha çok kurumsal bir yapıya ulaşmış ve halkın da faydalanabileceği bir teşkilat haline getirilmiştir. Hz. Ömer devrinde yollarda menzilhanelerin, posta görevlilerinin konaklaması için posta evlerinin kurulması bu kurumsallaşmaya güzel bir örnektir. Ayrıca onun döneminde fethedilen yerlerle merkez arasındaki haber akışının düzenliliğinde ve hızındaki artış, bu oluşumun ne derecede önemli olduğunu gözler önüne sermiştir.

Emevîler devrine geldiğimizde ise dönemin önemli güçleri olan Sasani ve Bizans'ı örnek alarak sistemli bir berid teşkilatı kuran ilk kişi halife Muaviye'dir. Dört halife döneminde bu kurumun görevi halifelerin emirlerini vali ve âmirlere, onlardan gelen haberleri de halifelere ulaştırmaktan ibaretti. Muâviye zamanında ise bu kuruma istihbarat görevi de eklenmiştir. Buna göre posta âmiri olan sâhib-i berîd edindiği malumatları anında halifeye bildirmekle mükellef tutulmuştur. Emevîler'in yıkılış sürecinde ortaya çıkan hadiselerden dolayı da teşkilatın işleri kesintiye uğramıştır.

Abbasiler döneminde ise bu teşkilatın yapısı yeniden düzenlenmiş ve berid işleri bir divan aracılığıyla yapılmaya başlanmıştır. Bu divanın başındaki sorumlu kimseye ise sahib-i berid denilmiştir. Bu devirde ana yollar üzerinde yaklaşık her 12 veya 24 kilometrede bir menzil noktası kurularak buralara devlet hazinesi adına berîdî katarlar konulmuştur ve teşkilât genişletilmiştir. Abbasîler zamanında bu berid noktalarının sayısı 930 idi. Haber götüren ulak her menzilde hayvanını değiştirirdi, dönüşte de aynı yolu takip ederdi. Ulak denilen görevli geri dönmeyecek olursa, yani varış menzilinde görevi bittiyse hayvan son menzilde beytülmâl adına alıkonurdu. Menzillerdeki bu görevliler bu hizmetleri karşılığında ücret alırlardı.

Berid divanı esas itibariyle bir istihbarat teşkilatıydı. Teşkilatın amaçları arasında isyanların önlenmesi, olabilecek iç ve dış saldırılara karşı tedbir alınması ve memurların halka nasıl davrandığının denetlenmesi bulunmaktaydı. Devletin adli, idari denetimi bu divanın verdiği bilgiler doğrultusunda yapılmaktaydı. Bu yüzden teşkilat görevlileri seçilirken güvenilirlik en önemli özellik olarak aranmaktaydı. Sâhib-i berîd olarak görevlendirilecek kimsenin çevre, yol, mesafe, menzil gibi kavramları iyi bilmesi ve çok güvenilir olması gerekiyordu. Divanda önemli görülen bilgi hiç vakit kaybetmeksizin halifeye bildirilirdi. Özellikle siyasi faaliyetler konusunda her türlü olay anında merkeze ulaştırılırdı. Hızlı haberleşmenin en önemli özelliklerinden biri yollar ve yol üstü güzergahlarındaki konaklama yerleriydi. Bu yüzden yollar üzerinde konaklama için beridlerin özelliklerine uygun misafirhaneler inşa edilmişti. Bu konaklama yerlerinde beridlerin ihtiyaçları giderilir, atların bakımı yapılır ve gerekirse değiştirirlerdi. Berid memuru kalan yolu gitmeyecekse yedek berid memurları da buralarda bulunur ve kalan yolu tamamlar, bilgiyi gideceği yere ulaştırırdı. Misafirhaneler, teşkilatın her türlü ihtiyacına uygun olarak düzenlenmişti. Posta hizmetleri genel olarak atlarla yapılırdı. Bunlar dışında mektup ya da güvercinle de posta, istihbarat işleri yapılmaktaydı.

Selçuklular döneminde ise Selçuklu sultanları çeşitli bölgelerde görevlendirdikleri “sâhib-i haber”ler vasıtasıyla ülkede olup bitenleri kısa sürede öğreniyorlardı. Sahib-i haber, halkın üst düzey görevlileri ve devlet memurlarının hal, tavır ve durumlarından halifeyi haberdar etmekle de görevliydi.

Sonuç olarak iletişim her çağda var olmuş bir ihtiyaçtır ve İslam tarihi boyunca da İslam devletleri, gerek resmi postacılık gerekse istihbarat faaliyetleri için berid teşkilatından çağının gereklerine uygun bir şekilde faydalanmış ve onu geliştirmişlerdir. Bu yapı sayesinde devletin iç işlerinde kontrol sağlanmış, işler daha sağlıklı yürümüş ve devlet otoritesi korunmuştur.