İpek Yolu'nun Efendileri Soğdlar

Soğdlular, Orta Asya’da Soğdiana adı verilen bir bölgede M.Ö. 6. yüzyıldan M.S. 8. yüzyıla kadar uzanan dönem boyunca varlıklarını sürdürmüş bir halktır. Geç antik dönem topluluklarından biri olduğu için Soğdluların kökenleri hakkında en net bilgilere arkeolojik kazılarla ulaşılmaktadır. Kesin olmamakla ve dönemlere göre değişebilmekle birlikte Soğd Ülkesi’nin sınırları, en önemli merkezleri Semerkant ve Buhara olmak üzere, Amu Derya ve Sir Derya nehirleri arasında kalan, bugünkü Özbekistan, Tacikistan ve Kırgızistan’ın bazı bölgelerine kadar ilerleyen alanı kapsar. İslam dünyasında Maveraünnehir adıyla anılan, tarihin her döneminde yoğun bir nüfusa sahip bu bölgenin önemli bir bölümünü Soğdlular oluşturur. Başkenti, ekonomik ve kültürel açıdan önemli bir merkez olan Semerkant’tır. Soğd bölgesinin diğer yerleşim yerleri; kuzeyde Hârizm ile Kızılkum Çölü, batıda Marginya, güneyde Baktriya-Tohâristan, doğuda Fergana ile sınırlanan yerlerde ve özellikle Zerefşân ve Kaşkaderya ırmakları boyunca gelişmiştir. Bu bölgeler İpek Yolu üzerinde kurulan küçük idari merkezlere benzetilmektedir.

Soğdlar’ın büyük bir imparatorluk olmaktan ziyade Semerkant’ın üstünlüğünü tanıyan bağımsız prensliklerden, yansız etnik gruplardan oluşmaları ve kendi ana yurtlarının dışında risk unsuru oluşturmamaları ticari ve siyasi ilişkilerinde onlara önemli kazanımlar sağlıyordu. Bunun yanında kendi içerisinde oluşturmuş oldukları dinleri, kültürleri ve dilleriyle yeni bir medeniyetin temsilcileriydiler. Soğdlular’ın kültürel ve ekonomik özerkliklerinin korunmasında, İpek Yolu ticaretinden sağladıkları gelirlerle egemen güçlerin ekonomisine kattıkları destek önemlidir. Soğdlar İpek Yolu üzerinde kavşak konumunda olduğundan Çin ile Orta Asya arasındaki ticareti kolaylaştırmada kilit rol oynamışlardır.

Yerleşik hayata, kentleşmeye, tarıma ve ticarete dayalı ekonomisiyle genellikle şehir devletleri şeklinde siyasi varlık göstermişlerdir. Soğdlular’ın çevre ülkelerde ve çok farklı coğrafyalarda ticari kolonileri bulunmaktadır. Bu koloni ağı o kadar gelişmişti ki Anadolu’da, Orta Asya’da ve Çin’de Soğd kolonileri olduğu bilinmektedir. Çin ve Batı arasındaki İpek Yolu’nun rotasında yer aldıkları için ‘ihracatçı ve ithalatçılar’ aracılığıyla ticarette büyük rol oynamışlardır. İpekler, değerli taşlar, baharatlar ve diğer ticari mallar Asya ve Avrupa arasında Soğdlular aracılığıyla taşınmıştır. Bu ticari hareketlilik kültürel etkileşimi de beraberinde getiriyordu. İslam öncesinde İpek Yolu’nun merkezindeki Orta Asya, Zerdüştlükten Budizme, Manihaizmden Nesturi Hristiyanlığına kadar farklı kültürlerin birleştiği yerdi.

Soğdlular, tüccar, halıcı, camcı ve marangozlar olarak zanaat ve ticarete dayalı yerleşik uygarlıkların en güzel örneklerinden biriydiler. Dönemlerine göre oldukça gelişmiş şehircilik altyapısına, sulama sistemlerine sahiptiler. Bu sistemlerle desteklenen tarım ve hayvancılık faaliyetlerinde de oldukça ileri düzeydeydiler. Bununla birlikte Soğdlu tarımcıların yararlandıkları su miktarı genellikle sınırlı olduğu için sulama kanalları yaparak önlemler alsalar bile tarım alanlarını belli ölçüler dışında genişletememekteydiler. Bu nedenle tarım¬dan artan nüfus geçimini sağlamak için çıkış yolunu zanaat ve ticari faaliyetlerde aradılar.

Tarihçi Prof. Akira Haneda, Soğdluların ticaret için doğduklarını düşünüyordu. Soğdlular çocuklarını beş yaşlarında ticarete başlatıyorlar, on iki yaşında ticari faaliyetler için komşu devletlere gönderiyorlardı. Semerkant’ta beş yaşından itibaren çocuklara ilerideki ticari faaliyetlerinde yardımcı olması için okuma yazma öğretildiği kaydedilmiştir.

Eski çağlarda bu bölgede kullanılmakta olan dil Doğu İran dillerinden biri olan Soğdca’dır. Bu dil Orta Asya ve İpek Yolu güzergâhında ortak dil olarak kullanılmıştır. Soğdlular’ın en erken dönemlerden itibaren Soğdca’nın yanında Türkçe ve Çince gibi dilleri de öğrenerek yetiştirildikleri bilinmektedir. Çok dile dayalı ticari hünerleri başka toplumların aksine Soğdlular’ın İpek Yolu boyunca yüzyıllarca tarih sahnesinde yer almalarını sağlamıştır.

Soğd coğrafyası yer aldığı bereketli toprakları nedeniyle birçok uygarlığın ilgisini çekmiştir. Düzenli bir ordu ve uzun süreli siyasal birlik kuramamışlardır. Bunun yerine Soğdlar güçlü devletlerin içerisinde imtiyazlı bir sınıf olmayı başarmıştır. Pers İmparatorluğu tarafından Orta Asya’nın batı ve güney bölgeleri fethedilmiştir. Pers egemenliği sonrasında M.Ö. 4. yüzyılın sonlarında Büyük İskender komutasındaki Greklerin, 4. yüzyılın ilk yarısından itibaren Hunluların, 5. yüzyılda Heftalitlerin, 6. yüzyılda Türklerin, 7. yüzyıldan itibaren de Arapların egemenliği altına girmişlerdir.

Antik dönemin fazla bilinmeyen halkı olan Soğdlar; Göktürklerin ayan topluluğu, Uygurların yönetici zümresi ve Asya’nın en büyük tüccarlarıydı. Döneminin en güçlü tüccarları; kültürün, dilin ve dinin taşıyıcılarıydılar. Soğdlar hakkında kısıtlı bir bilgi birikimi olsa da “Soğd’’ adı İslam kaynaklarında, Bugut Yazıtları’nda, Pers ve Çin kaynaklarında geçmektedir. Soğdlular’ın İpek Yolu boyunca uzanan geniş coğrafyada yaşayan halkların ekonomik ve kültürel hayatlarındaki rolleri siyasi ve askerî varlıklarıyla karşılaştırılamayacak derecede büyük olmuştur. Seçkin tüccarları ve mahir diplomatlarıyla uygarlıkları ve kültürleri birbirleriyle kaynaştıran büyük bir medeniyettir.