İlk Müslüman Kadın Astronom: Meryem el-Usturlabi

Yıldızlar insanoğlunun yaşamında her zaman önemli bir yere sahip olmuştur. Astronomiden navigasyona kadar yıldızlar, insanlara tarihin her döneminde rehberlik etmişlerdir. 10. yüzyılın Suriye’sinde hayatın sırrını yıldızlarda bulan Müslüman bir kadın vardı: Meryem el-Usturlabi. Tam adıyla Meryem el-İcliyye, ilk Müslüman kadın astronomi bilimcisidir. Dehasıyla 10. yüzyılda usturlap yapma zanaatını bir sonraki seviyeye taşımıştır.

Usturlab kelimesi Grekçe yıldız anlamına gelen astronla, lambanein yani almak, yakalamak, ölçmek anlamlarına gelen kelimelerinin birleşimiyle oluşan astrolabos veya astrolabon kelimelerinin Arapçalaşmış halidir. Latincedeki karşılığı astrolabiumdur. Buna göre usturlab kelimesi, yıldızları anlamak için kullanılan bir alet anlamına gelmektedir. Gökyüzündeki yıldızları ve diğer nesneleri bulmak ya da Güneş’in veya bir yıldızın konumundan yararlanarak zamanı belirlemek anlamlarında da kullanılmaktadır. Usturlab günümüzün navigasyonu, saati, takvimi ve dünyanın teknolojide geldiği son seviyenin başlangıç noktasıdır.

Meryem el-Usturlabi 10.yüzyılda Suriye’nin Halep şehrinde yaşamıştır. Kesin olarak doğum ve ölüm tarihi bilinmemekle birlikte yaşadığı süre içerisinde detaylı ve hassas usturlaplar yapmıştır. Usturlaba olan ilgisi babasından gelmektedir. El-İcliyyel-Usturlabi adıyla bilinen babası Bağdat’ta bir usturlap yardımcısının yanında çırak olarak çalışmaktaydı.

Usturlabın tasarımı, Meryem’in karmaşık matematiksel hesaplamalar ve hassasiyetlerle çalışmasını gerektiriyordu. Başta zorlansa da Meryem zamanla kendini geliştirdi ve usturlap yapımında ustalaştı. Meryem’in bu meziyeti Kuzey Suriye’nin çoğunu ve Batı Cezire’nin bazı kısımlarını kapsayan Halep Emirliği’nin kurucusu Seyfüddevle’yi da (Seyfüddevle el-Hamdani) etkiledi. Seyfüddevle, Meryem’in çalışmalarını çok karmaşık ve yenilikçi buldu. Meryem’in ünü artmaya başlayınca onu Halep’teki sarayında çalıştırmaya karar verdi. Bu süre zarfında navigasyon ve zaman tutma tekniklerinin geliştirilmesine katkılar sağladı.

Meryem'in astronomiye yaptığı önemli katkılar, 1990 yılında Palomar Gözlemevi'nde Henry E. Holt tarafından keşfedilen 7060 Al-Ijliyye adlı ana kuşak asteroidine Meryem'in adının verilmesiyle resmen tanınmıştır. Meryem, uluslararası bir bilim ve kültür mirası organizasyonu olan 1001 Inventions tarafından Orta Çağ’da İslam dünyasının her alanında gelişme gösterdiği dönemi ifade eden İslam Rönesansı’nın (İslam’ın Altın Çağı) sıra dışı kadınları arasında sayılmıştır. Bazı akademik çalışmalar, matematik dersi almamış olmasına rağmen Meryem'in yaptığı usturlabın, yıldızların ve diğer gök cisimlerinin matematiksel konumlarını hassas bir şekilde belirlemek için kullanılabileceğine işaret eden kanıtlar ortaya koymuştur. Matematiği ince işçilikle ve mükemmel metalürji bilgisiyle birleştirerek modern astronomiye ve İslam dinine yaptığı katkılar, zekâ seviyesinin ne kadar yüksek olduğunu göstermiştir.

Asırlar sonra 2016 yılında bilim-kurgu yazarı Nnedi Okorafor'un ana karakteri Mariam olan 'Binti' adlı romanı Nebula Ödülü'nü aldı. Meryem, bilim kurgu romanı Binti'nin başkahramanının arkasındaki ilham kaynağıydı. Okorafor, Meryem ve çalışmalarını BAE'deki bir kitap festivalinde öğrendiğini belirtti: “Binti'ye adını veren ana karakter, usturlap yapımında uzman olan genç bir kadındır.”

Kendisinin yaptığı usturlaplardan hiçbiri imzası bulunmadığı veya teyit edilemediği için bulunamadı. Ama yine de bıraktığı miras, kendinden sonra gelenlere ışık oldu.