Hüccetülislâm: İmam Gazzali mi? İmam Gazali mi?

İmam Gazzali hicri 450/miladi 1058 yılında İran’ın Horasan bölgesinde, günümüzde Meşhed ismiyle bilinen Tus’ta dünyaya gelmiştir. Künyesi Ebu Hâmid olarak zikredilse de onun Hamid isimli bir oğlu olup olmadığına dair yeterli bilgi bulunmamaktadır. “Hüccetülislâm” ve “Zeynüddin” isimlendirmeleri ise İmam Gazzali’nin İslam coğrafyasında anıldığı en meşhur lakaplarıdır. İmam Gazzali Orta çağ Batı Skolastikleri tarafından ise "Abuhamet" ve "Algazel" diye tanınmaktadır.

İmam Gazzali her ne kadar doğduğu kasabaya nispet edilerek “Tûsî” diye anılsa da daha çok “Gazzali (Gazali)” nisbesi ile meşhur olmuştur. Öyle ki bu nisbeyle anılması onun gerçek adını bile geride bırakmıştır. Yazılışları birbirine çok benzese de bir harf ziyadesi sebebiyle İmam Gazzali’nin asıl olarak bu iki nisbeden hangisi ile anıldığı ve hangi nisbenin daha doğru olduğu konusu eski dönemlerden günümüze kadar tartışma konusu olmuştur. Ancak bu tartışmalar neticesiz kalmış, ihtilaflar son bulmamıştır. Öyle ki bu nisbenin kullanımı İran’da, geçmişte ve günümüzde yaygın biçimde Gazzali diye bilinirken; Arap dünyası, Ebu Hamid’in nisbesinin okunuşu konusunda şeddeyle, yani iki "z" ile ve şeddesiz okuyanlar şeklinde ikiye ayrılmış durumadır. Batıda ise genel eğilim onun ismini tek "z" ile yazılması şeklindedir. Dolayısıyla batılı akademisyenlerin geneli “el-Gazali” kullanımını benimsemiştir. Batıdaki bu kullanımın yaygınlaşmasında yirminci yüzyılda Batının önemli başvuru kaynaklarından olan “Encyclopaedia of Islam” isimli ansiklopedinin bu nisbeyi tek "z" ile yazması etkili olmuştur. Son dönemlerde ise tek "z" ile yazmaya yönelik eğilim, William M Watt’ın 1960’ların başında ileri sürdüğü bir argüman neticesinde artarak devam etmiştir.

Zehebi’nin "Siyeru Alamin Nübela" isimli eserinde aktarılan bir anekdota göre Gazzali bizzat kendisi, “İnsanlar beni çift "z" ile (Gazzâlî diye) anıyorlar; halbuki ben Gazâle denilen bir köydenim” demiştir. Bunu destekler nitelikteki bir açıklamanın da Şeyh Necmeddin Muhammed tarafından rivayet edildiği aktarılmaktadır. İbnü’l-Esir, Safedi, Ahmed b. Muhammed el-Feyyumi gibi tarihçiler “Gazâlî” şeklindeki okuyuşu tercih ederken; W. Montgomery Watt başta olmak üzere şarkiyatçıların çoğu ile bazı çağdaş Müslüman araştırmacılar da bu nisbeyi benimsemişlerdir. Buna yanında eski tarih ve tabakat müelliflerinin büyük çoğunluğuna göre Ebu Hamid’in bu nisbeyle anılmasının sebebi doğduğu köyden dolayı değil, babasının mesleğinin "gazzal’lık" (yün eğirici, iplikçi) olması sebebiyledir. Zira İbn Hallikan da “Gazali” şeklindeki okunuşun doğru olmadığını belirtmiş; bu kullanımın "Vefayat" isimli eserinde yer verdiği Harizm ve Cürcan yörelerinde bir kimseyi mesleğine nisbetle anmanın âdet olduğu bilgisi ile uyuşmadığını belirtir. Bu görüş Nevevi tarafından da desteklenmiş, Nevevi de “Gazzali” nisbesinin bilinen kullanım olduğunu ifade etmiştir.

Murtaza ez-Zebidi tarafından aktarılan bir bilgiye göre İbnü’s-Sem‘ani, “Tus halkına Gazale köyünü sorduğumda onu tanımadılar” demiştir. Dolayısıyla Gazale isimli bir köyün adının duyulmuş olması Ebu Hamid’e verilen nisbe neticesinde gündeme gelmiş olup böyle bir köyün var olup olmadığı dahi kaynaklarda net bir şekilde yer almamaktadır. Zebidi, bu nisbenin imlasıyla ilgili tartışmaları özetledikten sonra İbnü’l-Esir’in de tercih ettiği gibi “Gazzali” şeklindeki okuyuşu tercih etmiştir. Aynı zamanda bu görüşü son dönem tarih ve neseb yazarları tarafından kabul edilip daha doğru bulunan görüş olarak değerlendirmiştir.