Hat, Tat ve Hattat

“Yazmak, çizmek; kazmak; alâmet koymak” anlamlarındaki Arapça "ḫaṭṭ" mastarından türeyen ve “yazı, çizgi; çığır, yol” gibi manalara gelen hat kelimesi (çoğulu ḫuṭûṭ ve aḫṭâṭ), terim olarak “Arap yazısını estetik ölçülere bağlı kalıp güzel bir şekilde yazma sanatı (hüsnü’l-hat, hüsn-i hat)” anlamında kullanılmıştır. Kaynaklarda genellikle “cismanî aletlerle meydana getirilen ruhanî bir hendesedir” şeklinde tarif edilen hat sanatı, bu tarife uygun bir estetik anlayış çerçevesinde yüzyıllar boyunca gelişerek süregelmiştir.

İslam dinini kabul eden hemen hemen bütün kavimlerin dini bir gayretle benimsediği Arap yazısı, hicretten birkaç asır sonra İslam ümmetinin ortak değeri haline gelmiş, aslı ve başlangıcı için doğru olan “Arap hattı” sözü zamanla “İslam hattı” vasfını kazanmıştır.

Batıda hüsn-i hat karşılığında "calligraphy" (kaligrafi) kelimesi kullanılmaktadır. Ansiklopediler kaligrafi sözcüğünü “güzel yazma, genellikle estetik kurallara bağlı kalarak ölçülü yazma sanatı” şeklinde tanımlamıştır.

Hattat ise hat mastarından türetilmiş mübalağalı ism-i fâili olup sülüs, nesih ve nesta‘lik gibi İslam yazılarını güzel yazan ve öğreten sanatkâr demektir. Hattatların en yeteneklileri, Osmanlı Sarayı'nda katip olarak veya Osmanlı hükümdarlarının muallimleri olarak yüksek makamlara ulaştılar. İslami hat sanatının temeli, Bağdatlı üç büyük hattatın parlak dehası tarafından atılmıştır; Abbasi sarayından İbn-i Mukle (ö. 328/940), İbnü’l-Bevvâb (ö. 413/1022) ve Yakut el-Musta’simi (ö. 698/1299).

İbn Mukle sahip olduğu geometri bilgisi sayesinde yazının ana ölçülerini tespit eden bir sistem ortaya koymuştur ve bu sistem hat sanatının esaslarını oluşturmuştur. İslam hattatları bugüne kadar onun orantı teorisini üç ölçüm grubuna dayalı olarak kullanmaktadırlar: nokta, elif ve daire. Bu ölçüler dahilinde muhakkak, reyhani, sülüs, nesih, tevki ve rika adında altı çeşit yazının usul ve kaidelerini ortaya koydu. Bunların tamamına da aklam-ı sitte denildi.

Hat sanatının Anadolu'daki öncüsü ise 16. Yüzyılda yaşamış ve Osmanlı hat ekolünün kuruculuğunu yapmış olan Şeyh Hamdullah'tır. Osmanlı'da hat sanatına benzersiz bir güzellik ve olgunluk getirmiştir. Şeyh Hamdullah'tan sonra yetişenler, onun gibi yazma çabası içinde oldukları için hattatların başarısı ''şeyh gibi yazdı'' sözüyle anılmıştır.

İstanbul, Müslümanlar tarafından fethedildikten sonra, hat sanatının merkezi haline gelmiştir. İslam dünyası bu gerçeği şu sözle ortaya koymuştur:

“Kur’an-ı Kerim Hicaz’da nazil oldu, Mısır’da okundu, İstanbul’da yazıldı.”