Haftalık İnziva: Şabat Günü

Yahudi geleneğinde önemli bir yere sahip olan Şabat, “ara vermek, durmak” anlamına gelen ş-b-t kökünden türetilmiştir. Haftalık dinlenme ve ruhsal yenilenme günü olarak kabul edilen Şabat, cuma günü gün batımıyla başlamakta ve cumartesi akşamına kadar devam etmektedir.

Yahudiler için önemli olan Şabat gününün kökenleri Yahudi kutsal metni olan Tevrat’a dayanmaktadır. Tevrat’ta anlatılan Tanrı’nın evreni yaratması ve İsrailoğullarının Mısır’daki kölelikten kurtulması hadisesine dayanır. Şabat’ın dinlenme günü olarak seçilmesinde Tevrat’ta geçen; “Gök ve yer bütün öğeleriyle tamamlandı. Tanrı yapmakta olduğu işi yedinci gün bitirdi. O gün işi bırakıp dinlendi. Yedinci günü kutsadı. Onu kutsal bir gün olarak ayırdı. Çünkü Tanrı o gün yaptığı, yarattığı bütün işi bitirip dinlendi.” (Yaratılış 2:1-3) pasajında geçen ifadeler etkili olmuştur. 

Buna ek olarak Tanrı’nın Sina Dağı’nda Musa’ya vermiş olduğu tabletlerde yer alan “On Emir” içerisinde bulunan tek ritüel olması sebebiyle Şabat Yahudiler için önemlidir. Şabat’ın on emir içinde sıralandığı Tevrat pasajı ise şu şekildedir; “Şabat Günü'nü kutsal sayarak anımsa. Altı gün çalışacak, bütün işlerini yapacaksın. Ama yedinci gün bana, Tanrın RAB'be Şabat Günü olarak adanmıştır. O gün sen, oğlun, kızın, erkek ve kadın kölen, hayvanların ve aranızdaki yabancı hiçbir iş yapmayacaksınız. Çünkü ben, RAB yeri göğü, denizi ve bütün canlıları altı günde yarattım, yedinci gün dinlendim. Bu yüzden Şabat Günü'nü kutsadım ve kutsal kıldım.” (Çıkış 20:8-11) 

Şabat gününün dinlenme günü olması Tevrat ile belirlenmiş olsa da bu gün yapılmaması gereken işlerin neler olduğu ile ilgili kesin ifadeler yer almamaktadır. Ateş yakmak, odun toplamak, yemek ve yolculuk yapmak gibi bazı yasaklardan genel olarak bahsedilmiştir. Detaylar Yahudi sözlü geleneği olan Mişna’da, Şabat gününde yasak olan eylemlerin neler olduğu otuz dokuz kategoride sıralanmıştır. Mişna’da belirlenen bu yasaklar; bitki dikmek, çift sürmek, biçmek, demet bağlamak, harman döğmek, harman savurmak, ayıklamak, öğütmek, elemek, yoğurmak, pişirmek, yün kırkmak, yün ağartmak, yün ditmek, boyamak, yün eğirmek, örmek, iki atkı ipliği atmak, iki ipliği örmek, iki ipliği ayırmak, düğümlemek, düğüm çözmek, dikmek, sökmek, avlamak, hayvan boğazlamak, hayvanın derisini yüzmek, deriyi tuzlamak, deriyi hazırlamak, deriyi kazımak, deriyi kesmek, yazmak, yazılan yazıyı silmek, inşa etmek, inşa edileni yıkmak, ateş yakmak, ateşi söndürmek, bir çekiçle vurmak, taşımaktır. Bu kategorilerin altında yer alan her türlü iş de yasak kabul edilmektedir. Örneğin, bitkileri sulamak, bitki dikmek kategorisi altında; meyve toplamak, hasat kategorisi altında bulunmakta ve Şabat günü yasak olan işlerden sayılmaktadır. Şabat yasaklarında dikkat edilmesi gereken şey, eylemin sonuç itibariyle tabiatta bir değişiklik meydana getirip getirmemesidir. Tabiatta değişikliğe neden olan eylemler Şabat günü yapılması yasak olan işler olarak kabul edilmektedir.

Şabat gününde ailelerin bir arada, huzur ve neşe içinde olmaları istenmektedir. Şabat günü sabahı Yahudiler kendilerini ve evlerini temizlemekte, en güzel giysilerini giyinmektedirler. Cuma günü güneşin batması ile Şabat için gerekli olan bütün hazırlıkların tamamlanmış olması gerekmektedir. Şabat’ın başlaması ile sinagogda ibadet için Yahudi erkekler bir araya gelmektedir. Güneşin batmasına kısa bir süre kaldığında Şabat mumları evin hanımı tarafından yakılmaktadır. İki adet olan bu Şabat mumlarından bir tanesi Şabat gününü anmak, diğeri ise gözlemek şeklinde sembolik bir amaçla yakılmaktadır. Sinagogda ibadetlerini tamamlayan erkekler eve döndüklerinde tüm aile üyeleri Şabat için hazırlanmış olan masaya oturmaktadır. Bu güne özel İsrailoğulları çölde iken Şabat günü için Tanrı’nın onlara verdiği iki ekmek olan “mana”yı sembolize eden Kiduş yani kutsama duası okunarak kutsanmaktadır. Şabat gününde ekmek ve şarap Yahudilerin masasında olması gereken iki temel unsurdur. Bunun dışında yemek için özel bir gelenek olmamasına rağmen balığın en çok tercih edilen yiyecek olduğu bilinmektedir. Şabat’ın devam ettiği cumartesi günü evin dışında yapılan ritüel, sabah Sinagogda bulunan el yazması Tevrat rulosunun çıkarılarak cemaat içinden seçilen yedi kişinin kürsüden bazı bölümleri okunması ile devam etmektedir. Şabat’a özel olan ibadetler yapıldıktan sonra yiyecek ve içecek ikramı ile beraber cemaatin bir arada olduğu kutlamaya geçilmektedir.

Cumartesi günü evde yapılan Şabat ritüeli ise sabah yenen yemekle devam etmektedir. Şabat boyunca üç öğün yemek yemek Yahudiler tarafından geleneksel olarak uygulanmaktadır. Sabah yenen ikinci öğünün ardından aile üyeleri birlikte vakit geçirmektedir. Şabat’ın üçüncü ve son öğünü ikindi vakti yenmekte ve Şabat’ın sona ermesi nedeniyle diğer iki öğünden farklı olarak daha durgun geçmektedir. Gün batımından yaklaşık kırk dakika sonra Şabat sona ermekte ve Şabat boyunca yanan mumlar söndürülmektedir.

Yahudi tarihi araştırıldığında Şabat kurallarının sürgün öncesi dönemde çok katı olduğu bilinmekte ve ölüm cezası verilmekteydi. Tevrat’ta geçen Musa döneminde anlatılan bir hadisede, Şabat kurallarına uymayan bir kimsenin öldürüldüğü bilinmektedir. (Sayılar 15:32-36) Sürgün sonrası dönemde Şabat kurallarının ihlal edilmesi durumunda verilen ceza kırbaç ve para cezasına dönüştürülmüştür. Ayrıca Makkabiler döneminde Şabat kurallarına uyma konusunda Yahudilerin son derece katı oldukları, kendilerini savunamadan katledildikleri bilinmektedir. Yaşanan bu olumsuz gelişmeler neticesinde hayati durumlar söz konusu olduğunda Şabat kurallarının ihlal edilebileceği kabul edilmiştir.

Günümüzde ultra-Ortodoks Yahudiler Şabat kurallarına tam anlamıyla uymaktadır. Modern Ortodokslar ise şeriata karşı gelmeyecek şekilde hayatı kolaylaştıracak teknolojik bir takım yeniliklere başvurmaktadırlar. Örneğin Şabat saati adı verilen ve Şabat kurallarına uyan Yahudilerin evlerinde ışığın otomatik açma ve kapanması için bazı düzenlemeler bulunmaktadır. Yüksek yerlerde oturanlar için Şabat gününe özel her katta duran asansörler ayarlanmaktadır. Reformist Yahudiler sembolik olarak Şabat’ın önemini kabul etmekle beraber Şabat yasaklarının bir hükmü olmadığına inanmaktadır.