Gökten Zembille Fetva Veren Âlim: Zenbilli Ali Efendi

Farsça zenbīl sözcüğünden türeyen “zembil” kelimesinin kullanıldığı ilk Türkçe eser, 1310 yılında Nasırüddin Rabguzi tarafından kaleme alınan Kısasü'l-Enbiya’dır. Hasırdan örülmüş sepet veya torba anlamına gelen zembil kelimesi, atasözleri ve deyimlerde de yerini bulmuştur.

“Uğraşmadan, çabalamadan kendiliğinden mi türedi?” anlamında ifade edilen “Gökten zembille mi indi?” deyimi Türkçede sıkça kullanılmaktadır. Bunun yanı sıra “Kısmet gökten zembille inmez.” şeklinde dile getirilen atasözü de çalışmadan başarının elde edilemeyeceği mesajını vermektedir.

Gökten zembille inmek deyiminin çıkış hikâyesi, 1445-1526 yılları arasında yaşamış Zenbilli Ali Efendi’ye dayanmaktadır. Cemâleddin Aksarâyî’nin torunu olan Ali Efendi, Cemâleddin Efendi’nin neslinden geldiği için Cemâlî nisbesiyle de anılır. Zenbilli Ali Efendi yoğun rotasyonlara ve görevlendirmelere rağmen halkla iç içe yaşamıştır. Derin ilmî bilgisini paylaşmaktan sakınmamış ve mütevazı bir yaşam tarzı benimsemiştir. Bu bağlamda arkasında eserler bırakmış ve insanların dinî sorularını cevaplamaktan geri durmamıştır. Halkın, Ali Efendi’ye teveccühünün pek fazla olması hasebiyle ve işleri hızlandırmak amacıyla Ali Efendi bir soru cevap sistemi geliştirmiştir. Bu sistemde soru sormaya gelen kişi sorusunu bir kâğıda yazıyor ve Ali Efendi’nin kapısına geliyordu. Ali Efendi camdan aşağı bir zembil sarkıtıyor, vatandaş ise içinde soru yazılı olan kağıdını zembilin içine atıyor ve cevap bekliyordu. Ali Efendi aynı şekilde sorunun cevabını bir kâğıda yazıyor ve yine zembille cevabını vatandaşa gönderiyordu. Halk arasında epey yaygınlaşan bu uygulama sonucunda Ali Efendi, insanlar tarafından “Zenbilli Efendi, Zenbilli Müftü, Zenbilli Ali Efendi, Zenbilli Ali Cemali Efendi” şeklinde tanınmıştır. Bu uygulama, günümüzdeki fetva hatlarının temeli olarak kabul edilebilir. Aynı zamanda bu uygulama ile İslam’ın yapıtaşlarından biri olan mahremiyet esası gözetilmiş ve korunmuştur.

Kısacası o dönemde yaşayan insanlar, akıllarına takılan dinî sorulara cevap bulabilmek için kütüphanelere gitmek, kaynakları taramak, araştırma yapmak gibi eylemler yerine Zenbilli Ali Efendi’nin kapısına giderek dakikalar içinde cevabını alıyordu. Kişinin kendi sorusuna cevap bulmak için saatlerini vermesinden ziyade birkaç dakika içinde cevaba ulaşması hazıra konmak gibi yorumlanmıştır. Zenbilli Ali Efendi’nin zembilini camdan sarkıtması ise gökten gelmesi olarak metaforlaştırılmıştır. Böylelikle uğraşmadan, didinmeden bir işin yapılması anlamında “gökten zembille inmek” deyimi dilimize dâhil olmuştur.

Dönemin Osmanlı müftüsü olan Ali Efendi aynı zamanda şeyhülislamlık, nazırlık, müderrislik ve mutasavvıflık yapmıştır. Bunun yanında hadis, usul, fıkıh, tefsir, nahiv, lugat ve edebiyat ilimlerine hâkim olan Zenbilli Ali Efendi alanında yetkin bir İslam alimi olarak kabul edilmektedir. Zenbilli Ali Efendi çeşitli görevlendirmelerden sonra 1504 yılının ortalarında Sultan II. Bayezid tarafından fetva makamına getirtildi. Ardından gelen padişah Yavuz Sultan Selim de Zenbilli Ali Efendi’yi görevine devam ettirdi.

Çalıştığı dönemlerde yöneticilerin İslam’a uygun hareket etmesi için çaba sarf etmiş hatta yeri geldiğinde padişahları dahi tenkit etmiştir. Kaynaklarda anlatıldığına göre Yavuz Sultan Selim Han, sorumsuz davranışlarından ötürü Topkapı Sarayı’nda çalışan 150 adet hazine görevlisinin idamını emretmiştir. Bu karardan haberdar olan Zenbilli Ali Efendi soluğu dîvân-ı hümâyûnda almıştır. Vezirlere, derhal padişahla görüşmek istediğini belirtmiştir. Huzuruna kabul eden Yavuz Sultan Selim, Zenbilli Ali Efendi’yi dinlemeye başlamıştır. Zenbilli Ali Efendi, şeyhülislamlık vazifesini ifa etmesinden ötürü padişahın kararı geri çekmesini istemiştir. Görev ve sorumluluklarından birinin padişahın ahiretini korumak olduğunu ve verdiği idam emrinin altında İslami bir dayanak görmediğini gerekçe olarak belirtmiştir. Zenbilli Ali Efendi’nin bu sözleri üzerine Yavuz Sultan Selim Han verdiği idam kararını geri çekmiştir.

Zenbilli Ali Efendi; II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde toplamda yirmi dört sene şeyhülislamlık görevini sürdürmüştür. Görevinin yanı sıra hayatını İslami ilimlere, her daim öğrenmeye ve talebe yetiştirmeye adamıştır. Aynı zamanda tasavvuf ehli olan Zenbilli Ali Efendi, bazı eserlerde “Mevlâna Sufi Ali Cemali” olarak da adlandırılmıştır. Bunca görev ve ilim içinde halkla bağını koparmayan ve onlara da faydalı olmaya çalışan Ali Efendi toplum tarafından çok sevilen ve saygı duyulan bir zat haline gelmiştir.

Şâban 932 (Mayıs-Haziran 1526) dolaylarında vefat ettiği tahmin edilen Zenbilli Ali Efendi’nin kabri, Fatih semtinde bulunan Zeyrek’te yaptırdığı mescidin hazîresindedir.