Felsefi Düşüncede Arkhe

Evrenin nasıl ortaya çıktığı, evrende var olan şeylerin kökeninin ne olduğu sorusu insanlığın en eski ve temel sorularından biri olmuştur. Sokrates öncesi doğa filozofları da varlığın kökeninin ne olduğu üzerinde durmuş ve bu temel ilkeyi arkhe olarak adlandırılmışlardır. Yunanca “archí” kelimesinden türetilmiş olan arkhe kavramı, “başlangıç, ilke” anlamına gelmekte ve her şeyin temelinin dayandırıldığı ana maddeyi ifade etmektedir.

Yunan felsefesinin ilk dönemlerinde doğa filozofları evrende var olan görünüş ve fenomenlerin keyfilik içinde değil de bir düzen içerisinde bulunduğunu fark etmişlerdir. Bu bağlamda evrenin ana maddesinin ve bu düzenin sebebinin ne olduğu üzerinde durmuş ve bu soruya farklı şekilde yanıtlar vermişlerdir. Gerçekliğin temel yapı taşlarını, varoluşun doğasını ve evreni yöneten temel ilkeleri anlamaya çalışmış, doğada var olan bu düzeni açıklamak için yine doğaya başvurmuşlardır. Varoluşun temel nedeni olarak kabul ettikleri arkhe kavramı üzerinden öncelikle doğadaki çokluğun sebebini, ardından bu çokluğun nasıl bir düzen içinde bulunduğunu açıklamışlardır.

Genellikle felsefe tarihinin ilk filozofu olarak kabul edilen ve İyonya Okulu’nun kurucusu olan Thales’in, varlığın kökeni olarak kabul ettiği arkhe su’dur. Thales’e göre her şey sudan türemekte ve sonunda yine suya dönmektedir. Suyun farklı şekillere girebildiğine ve kendinden başka şeylere dönüşebildiğine dikkat çekmektedir. Thales’in öğrencisi olan Anaksimandros, arkhe olarak kabul edilecek olan şeyin sonsuz ve sınırsız olması gerektiğini öne sürmüştür. Anaksimandros bu düşünceden hareketle, sonsuz ve sınırsız olarak kabul ettiği “apeiron”u (sınırı olmayan) arkhe olarak belirlemiştir. Evrende bulunan çokluğun ortaya çıkmasında apeironun rol oynadığını kabul etmiştir. İyonya Okulu’nda bulunan Anaksimenes ise ilk madde olarak havayı seçmiştir. Havanın yoğunlaşarak ve seyrekleşerek farklı maddelerin meydana gelmesine neden olduğunu, bunun da dünyada var olan çeşitliliği oluşturduğunu ileri sürmüştür. İyonya filozoflarının dördüncü ismi olan Herakleitos ise arkhe olarak ateşi seçmiştir. Değişim ve dönüşümün her şeyin doğasında var olduğunu ve ateşin de bu değişimi simgelediğini iddia etmiştir.

İyonya Okulu filozofları evrende var olan çokluğun sebebini tek bir arkhe ile açıklamaya çalışmıştır. Onlardan sonra arkhenin bir form olduğunu kabul eden Pyhtagorasçılar, arkhe olarak sayıları kabul etmişlerdir. Evrenin altında yatan uyumu sağlayan şeyin sayılar ve matematiksel oranlar olduğunu ileri sürmüşlerdir.

Pyhtagorasçılar’dan sonra gelen filozoflar, arkhenin birden fazla olduğunu kabul etmişlerdir. Empedokles arkhe olarak hava, su, ateş ve toprağı kabul etmiştir. Bu dört elementin farklı oranlarda birleşerek evrendeki diğer maddeleri oluşturduğunu iddia etmiştir. Anaksagoras, arkhenin çok küçük ve bölünemez tohumlar olması gerektiğini kabul etmiş ve sonsuz sayıda olması gerektiğini düşündüğü bu tohumları spermata/homeomeri olarak isimlendirmiştir. Evrende gördüğümüz fenomenlerin sonsuz sayıda birbirinden farklı parçacıktan yani spermatadan oluştuğunu, hangi parçacık daha baskın ise maddenin baskın olan o parçacığın yansıması şeklinde algılandığını ileri sürmüştür.

Leukippos ve öğrencisi Demokritos, atomculuk düşüncesinin öncüleri olarak kabul edilmektedir. Demokritos, Anaksagoras’ın sonsuz sayıda tohum düşüncesi yerine atomları koymuştur. Evrende var olan maddelerin de atomların bir araya gelmeleri ve ayrılmaları sonucu oluştuğunu ileri sürmüştür.

Çağlar boyunca filozoflar, varlığın kökenini ve evreni yöneten gücün ne olduğunu tartışmışlardır. Her bir filozofun farklı şekillerde tanımladığı arkhe kavramı insanlığın temel sorusu olmuş ve felsefenin de başlangıç noktası olarak kabul edilmiştir.