Dört Fıkıh Mezhebinin Okutulduğu Mustansiriye Medresesi

Zamanın üniversitesi olan Mustansiriyye Medresesi, Irak'ın Bağdat şehrinin Dicle kıyısında yer alan tarihi simge yapılardandır. Medrese, dünyadaki en eski ve en prestijli İslami yükseköğrenim kurumlarından biridir. Otuz yedinci Abbasi Halifesi el-Mustansir Billah tarafından 1227-1233 yılında yaptırılmış ve onun adını almıştır.

Mustansiriyye Medresesi halen ayakta kalan en eski medreselerden biri olmasının yanı sıra eğitimin dört Sünni mezhebin fıkıh anlayışına göre verildiği, mezheplerin normlarının tamamının öğretildiği ilk medreselerden biri ve hatta ilki olduğu söylenebilir. Bu mezhep çeşitliliği kendisinden önce kurulan medreselerde görülmeyen bir özelliktir. Müstansiriyye'nin sahip olduğu bu özellik sonraları Bağdat, Mısır/Kahire ve Şam'da kurulan birçok medresede görülmektedir.

Müstansiriyye Medresesi'nde Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbelî mezheplerinin usulleri ve füruları da dört mezhep arasındaki çatışmalar ve özellikle Hanefi ve Şafii mezhepleri arasındaki ihtilaflar da ele alınmıştır. Dini ilmler dârü'l-hadis, dârü'l-Kur'an, hukuk ve Arapça dilbilgisi dâhil olmak üzere İslami ilimlerin öğrenildiği bir merkez olacak şekilde tasarlanmıştır. Dört fıkıh ekolünün yanı sıra matematik, astronomi, tıp ve felsefe dersleri gibi bölümleri içermesi bakımından medrese geleneğine bir yenilik daha eklemiştir. Buna dayanarak merkezde tek bir mezhebin yer aldığı medrese sisteminden dört mezhebin okutulduğu medrese sistemine geçişte köprü görevi gördüğü söylenebilir. Müfredat katı ve zorlu olmasına rağmen İslam dünyasının dört bir yanından öğrencileri bu medresede eğitim almak için geliyorlardı.

Mustansiriyye Medresesi’ne sadece başarılı öğrenciler kabul ediliyordu. Yüzyıllar boyunca birçok önemli âlimler yetiştiren medresenin en ünlü mezunlardan bazıları arasında filozof İbn Rüşd ve tarihçi İbn Haldun bulunmaktadır. Ders veren hocalar arasında ise el-Bağdâdî, et-Tahhan, Hüseyin b. Halef gibi büyük âlimler yer almıştır.

Mustansiriyye Medresesi Bağdat'ın İslam sanatının merkezi olmasında, şehrin geometrik süslemenin gelişmesine katkı sağlayan, hala ayakta kalan tek binadır. Medresenin dekorasyonuna büyük önem verilmiştir. Dikdörtgen planlı olarak inşa edilen ve dört Sünni mezhep için ayrı bölümlerin yer aldığı binanın tuğla duvarlı eyvanları, odaları ve koridorları dikdörtgen bir avluyla çevreleniyordu. Dicle Nehri üzerinde yer alan bu yapı iki katlı, dikdörtgen şeklinde medrese ve merkezi bir avlu etrafında inşa edilmiştir. Üç eyvan avluya açılırken dördüncü taraf, hitabet işlevi gören üç açık alanın bulunduğu uzun bir koridora inmektedir. Girişlerde daha önceki Abbasi ve hatta Emevi motiflerini hatırlatan bitkisel temalar içeren, arabesk yontulmuş pişmiş toprak ve geometrik desenli duvar işleri sergilenmektedir.

Medrese tarihi boyunca pek çok gerileme ve yeniden doğuş dönemleri yaşamıştır. Medresenin mimarisine ve Bağdat'taki konumuna yönelik en önemli bozulma, Moğolların Bağdat’ı kuşatmaları olmuştur. Medrese 1258 Moğol istilası sırasında Cengiz Han'ın torunu Hülagu Han tarafından yağmalanmış, öğrenciler kılıçtan geçirilmiş, kitaplar Dicle Nehri'ne atılmıştır. Yeniden ayağa kalkan Mustansiriyye Medresesi, 1392 ve 1400'de Timur tarafından Bağdat'a gerçekleştirilen iki Moğol istilasına daha tanık oldu. Bu istilada tüm okullar yeniden yağmalandı. 13. yüzyıldan sonra Medrese'nin öneminde bir düşüş yaşandı.

Mustansiriyye Medresesi, akademik rolünün yanı sıra Irak toplumunda da önemli kültürel ve sosyal rol oynamıştır. Şiir okumaları, müzik performansları ve siyasi tartışmalar da dâhil olmak üzere halka açık birçok etkinliğe ev sahipliği yapmıştır. Mustansiriyye Medresesi Irak'ın yüzyıllar boyunca gösterdiği direnç ve dayanıklılığın, her türlü barbarlık ve terörizmin kültüre ve bilgiye galip gelemeyeceğinin bir kanıtı olarak durmaktadır. Yıllar boyunca savaşlar ve siyasi istikrarsızlık da dâhil olmak üzere pek çok zorlukla karşı karşıya kalmasına rağmen Mustansiriyye Medresesi, Irak'ın zengin kültürel mirasının ve entelektüel geleneğinin sembolü olmaya devam etmektedir. Zengin tarihi ve mirasından ders almak ve öğrenmek için dünyanın her yerinden öğrenci ve akademisyenleri çekmeye devam etmektedir.