Çölün Kalbi: Timbuktu

İslam Medeniyeti içinde önemli bir yere sahip olan şehir, Mali’nin orta kesiminden geçen Nijer nehrine yakın bir bölgede kurulmuştur. İslam’ın önemli ilim merkezlerinden birisi olan şehirde dini ilimler, tıp ve astronomi başta olmak üzere pek çok alanda yazılmış yüzbinlerce el yazması eser toplanmış ve çoğaltılmıştır.

Mali İmparatorluğu toprakları içinde yer alan Timbuktu şehri, Sultan Mense Musa tarafından önemli bir İslam şehri haline gelmiştir. Sultan Musa, çevre ülkelerden Maliki fakihlerini Timbuktu’ya davet etmiştir. Fas ve Mısır’dan gelen pek çok alim şehre yerleşerek ilmi faaliyetlerine devam etmiştir. Mense Musa, hac farizası dönüşünde yanında getirdiği mimar Ebu İshak İbrahim’e, Madugu Sarayı’nı ve Cingereybir Camii’ni inşa ettirmiştir.

Timbuktu’nun ilim merkezi olduğu dönemde pek çok özel kütüphane kurulmuş, binlerce cilt yazma eser yazılmış ve Bağdat ve Mısır'dan pek çok eser bölgeye getirilmiştir. Şehrin ticaret yolları üzerinde bulunması pek çok kitabın ve yazma eserin bölgeye ulaşmasını kolaylaştırmıştır. Arapçanın bölgede ilim dili olması yanında; astronomi, mantık, felsefe ve İslami ilimler başta olmak üzere pek çok kitap yerel dillere tercüme edilmiştir. Timbuktu şehrinde yer alan özel kütüphanelerde çeşitli yüzyıllarda yazılmış 700.000 ve üzeri eserin olduğu tahmin edilmektedir.

Songay Sultanı Askiya Muhammed (1493–1528) döneminde de önemini koruyan şehir binlerce öğrenciye ve onlarca eğitim merkezine ev sahipliği yapmıştır. İlerleyen dönemlerde siyasal istikrarsızlık ve çeşitli saldırıların gerçekleşmesi sonucu şehir eski önemini yitirmiştir. Fransız sömürge döneminde bölgede bulunan bazı yazma eserlerin ve kitapların Fransa’ya götürüldüğü iddia edilmektedir.

Mali’nin bağımsızlığını kazanması akabinde Timbuktu şehrine eski önemi verilmiştir. Birleşmiş Milletler ve Mali kamu kurumları, şehrin tarihi yönünün korunmasına özel önem vermiştir.

Bölgede bulunan kütüphaneler özel statüde yer almaktadır. Bir aile geleneği olarak başlayan bu akım nesilden nesile aktarılarak günümüze kadar ulaşmıştır. Günümüzde ailelerin sahipliğini yaptığı özel kütüphanelerde binlerce yazma eser korunmakta ve araştırmacıların hizmetine sunulmaktadır. Bölgedeki en önemli kütüphane olan Ahmed Baba Kütüphanesi, Birleşmiş Milletlerin girişimi ile araştırma merkezine ilerleyen dönemlerde ise Ahmed Baba Yüksek İslam Araştırma Enstitüsüne dönüştürülmüştür. Britanya Kütüphanesinin Arşiv programı arayıcılığıyla bölgede bulunan yazma eserler dijital ortama aktarılmıştır.