Çin’in Müslüman Topluluğu: Dunganlar

Orta Asya'da Çince konuşan Müslümanlara Çağatay Türkçesinde Dungan ya da Dungani denmektedir. Popüler bir teoriye göre bu kelime, Çince huí ve Türkçe döñän yani dönen kelimesinden türemiştir. Budizm’den İslamiyet’e geçtikleri için bu şekilde adlandırıldıkları düşünülmektedir. Başka bir teori, Dunganlar’ın çoğunun atalarının izini sürebildiği bölge olan Doğu Gansu’dan aldığını ileri sürmektedir.

Rus İmparatorluğu yetkilileri ve daha sonra Sovyet kadroları bu terimi kullanmaya devam etti. Ekim Devrimi'nden sonra Sovyet devleti onlara bugün hala korunan “milliyet” statüsünü verdi. 1949'dan itibaren Çin'de Çince konuşan Müslümanlar Hui adıyla anılmaya başlandı. Orta Asya hakkındaki kitaplarda, araştırma makalelerinde, dergilerde ve dış dünya ile temaslarında Lao Huihui ve Dungan terimleri kullanılmaktadır. Dunganlar kendi aralarında Gansu'dan gelenler ile Shaanxi'den gelenler arasında bir ayrım yapmaktadırlar.

Şimdi Kazakistan ve Kırgızistan'da yer alan Semerich'e Bölgesi'ne gelen Dunganların çoğu, 19. yüzyılın ortalarında Qing yetkililerine karşı giriştikleri başarısız isyanların ardından göç etmeye başladılar. Çin'e iade edilmelerini öngören 1881 Anlaşması daha fazla göçe yol açtı. Bu iki göçün yaklaşık 10.000 kişiyi kapsadığı tahmin ediliyor. 20. yüzyılın ilk yarısından 1960'ların başlarına kadar sınır kapatılana kadar göç devam etti.

Dunganlar hâlâ kendi yerel Çin lehçelerini (Gansuhua ve Shaanxihua) kullansalar da zamanla Çince karakterlere olan aşinalıklarını kaybettiler. Dungan dili, Arapça ve Farsça alıntılar gibi modern Mandarin lehçelerinde bulunmayan birçok kelimeyi ve ayrıca arkaik Qing hanedanı dönemi Çince kelimelerini de içerir.

Dunganlar son yüzyılda Kiril alfabesini kullanmaya başladılar. Gansu lehçesi Dungan okullarında, kitaplarında, gazetelerinde, radyo ve televizyonda resmi dil olarak kabul edildi. Dungan dilindeki ilk gazete de 1932'de kurulmuş olup bugün haftalık olarak yayın hayatına devam etmektedir. Çin'deki Hui halkıyla birkaç yıl çalışmış olan Dru C. Gladney, 1988'de Almatı'da Dunganlar’la tanıştığında bu deneyimi “Türkçe ve Rusça sözcükleri birleştiren melez bir Gansu lehçesinde konuşmak” olarak tanımlamıştır.

Dunganlar misafirperverlikleri ile tanınır ve kültürlerini korumak için törenler düzenlerler. Doğum günleri, düğünler ve cenazeler için kendine has birçok detayı içinde barındıran kutlamaları vardır. Buna ek olarak okullarda nakış, geleneksel giysiler, gümüş takılar, kâğıt kesimleri, çiçekler ve aletler gibi eşyaların muhafaza edildiği müzeler bulunur.

Dunganlar, mutfakta ve kıyafetlerde hala Çin kültürüne ait gelenekleri uygularlar. Ayrıca modern Çin'de ortadan kaybolan Çin geleneklerini sürdürmeye devam ederler. Çöpçatanlarla geleneksel evlilik uygulamaları Dunganlar arasında hala yaygındır. Dunganlar tarafından gerçekleştirilen evlilikler 19. yüzyıldaki Çin evliliklerine benzemektedir. Kadınların kullandığı saç stilleri ve kıyafetleri Çin’in Qing Hanedanlığına kadar uzanmaktadır. Çin kültürünün etkilerini evlerinde ve camilerinde de görülür.1910 yılında yapılan Hacı İbrahim Cami, çivi kullanılmadan inşa edilmiştir. Cami süslemesinde aslan, ejderha gibi Çin mitolojisine ait figürler bulunmaktadır.

19. yüzyıl kaşifi Henry Lansdell, Dunganlar’ın alkollü içkilerden ve afyondan uzak durduklarını, ne sigara ne de enfiye içtiklerini söyler. Hayvancılık, bahçecilik ve ticaretle uğraştıklarını; ailede anne ve babanın otoritesinin çok kuvvetli olduğunu söyler.

Günümüzde de başta tüccarlık, çiftçilik, hayvancılık, kuyumculuk, lokanta ve otel işletmeciliği, askerlik, kasaplık, dericilik, tercümanlık, din adamlığı, akademisyenlik olmak üzere her türlü meslek alanında Dunganlar’ı görmek mümkündür. Ticaret alanındaki maharetlerinden dolayı bütün Çin coğrafyasına dağılmış olmaları özellikle dikkat çekicidir. Yukarıdaki mesleklerin bir kısmı İslam’da emredilen helal yiyecek anlayışı, temizlik kuralları ve bunlardan kaynaklanan hassasiyetlerle doğrudan ilgilidir. Dungan mutfağı, bilhassa bazı tarifleriyle bugün bütün Çin’de çok ünlüdür ve kullanılan İslami kaidelere uygun malzemeler sebebiyle Müslümanların öncelikli tercihidir.

1877 Ekim başında Yusuf Hazret liderliğindeki Gansu Dunganları, Rusya Çarlığına sığınan ilk Dungan grup olmuştur. Çok uzun bir yolculuktan sonra bugünkü Karakol şehrine 1116 kişi ulaşabilmiştir. Şehirden 6-7 km uzaklıkta kendilerine verilen topraklara yerleşmişler ve kurmuş oldukları bu köye 'Irdik' adını vermişlerdir. Halen bu köy aynı adla bir Dungan köyü olarak varlığını sürdürmektedir. Dunganların yaklaşık % 80’i Tokmok şehri ve ona bağlı köylerde yaşar. Kırgızistan Cumhuriyeti Millî İstatistik Komitesi (NSK) tarafından her yıl güncellenen verilere göre Dunganlar’ın 2022 yılı nüfusu 76.573 kişiden oluşmaktadır. Eski Sovyetler Birliği sınırlarında yaşayan toplam Dungan nüfusu ise 120 binden fazladır. Bugün Dunganlar’ın büyük çoğunluğu Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan topraklarında yaşamaktadır.