Budizm’in Dört Yüce Hakikati

Dört Yüce Hakikat, Budizm’in varoluşun doğası, nedeni ve acı olmadan nasıl yaşanacağı konusunda farkındalığı harekete geçiren temel ilkeleridir. Hakikatler, Buda’nın aydınlanmasına yol açan ve onun öğretilerinin temelini oluşturan farkındalık olarak anlaşılır.

Dört Yüce Hakikat şunlardır:

1. Hayat acı vericidir.

2. Acının nedeni özlemdir.

3. Acının sonu özlemin sonuyla gelir.

4. İnsanı özlemden ve acıdan uzaklaştıran bir yol vardır.

Dördüncü hakikatte ima edilen yol, hem bağımlı olmama yolunda hem de yolun kendisi için bir rehber görevi gören Sekiz Katlı Yol’dur. Kurallar hem yolcuya nasıl ilerleyeceği konusunda bilgi verir hem de manevi disiplin aracılığıyla yol sağlar. Sekiz emir şunlardır:

1. Doğru Görüş

2. Doğru Niyet

3. Doğru Konuşma

4. Doğru Hareket

5. Doğru Geçim

6. Doğru Çaba

7. Doğru Farkındalık

8. Doğru Konsantrasyon

Kişi, Dört Yüce Hakikati tanıyarak ve Sekiz Katlı Yol’u takip ederek dünyadaki şeylere olan tutku ve bağlılıktan kurtulabilir; kendini yeniden doğuş ve ölüm yoluyla deneyimlenen sonsuz acı döngüsünden kurtarabilir. Hakikatler ve Yol, günümüzde farklı Budist okulları tarafından farklı düzeylerde önemsenmekte, ancak hepsinde inancın temel yönleri olmaya devam etmektedir.

İlk hakikat, “acı çekmek” anlamına gelen “duhkha” olarak bilinir. Hayat acıdır ve kişi onun gerçek doğasını tanımayı reddettiği sürece de öyle kalacaktır. İnsanlar elbette acı çektiklerinin farkındaydı ama bunun yaşamın kaçınılmaz bir yönü olduğuna inanıyorlardı. Buda bunun, “bağlılığın beş kümesi” ve ayrıca “acı çekmenin beş kümesi” olarak tanımladığı skandhalardan (yığınlar) kaynaklandığını söyler. Bunlar: Rūpa (biçim, maddi izlenim), Vedanā (biçimin ürettiği duyumlar, kişinin duyguları), Samjñā (biçimden türetilen algılar), Sańkhāra (biçime yanıt olarak verilen psikolojik aktivite) ve Vijñāna’dır (psikolojik aktiviteyle şekillenen bilinç).

Bu beş faktör, kişinin hem kendisinin hem de diğer her şeyin sabit bir kimliğe sahip olan değişmeyen varlıklar olduğu yanılsamasını doğurur. Buda bu konuda şöyle demektedir: “Acı Çekmenin Yüce Gerçeği (duhkha) şudur: Doğum acı çekmektir; yaşlanmak acı çekmektir; hastalık acı çekmektir; ölüm acı çekmektir; üzüntü ve ağıt, keder ve umutsuzluk acıdır; nahoş olanla ilişki kurmak acı çekmektir; hoş olandan kopmak acıdır; kişinin istediğini elde edememesi acı çekmektir; kısacası, bağlılığın beş kümesi acı çekmektir.”

Skandhalar, yaşamın gerçek doğası ve benliğin değişimi konusundaki cehaleti teşvik ederek acıya neden olur ve bu cehalet daha sonra değişim korkusunu doğurur. Çünkü değişim kalıcılık yanılsamasına meydan okur. İnsan kalıcılığı arzulamaktadır çünkü kalıcılık ona güvenlik ve rahatlık sağlıyormuş gibi görünür. Ancak kalıcılık bir yanılsama olduğundan, kişi ne kalıcılığı ne de değişimi asla bulamayacak ve sadece acı çekmeye yol açan özlemini sürdürecektir.

İkinci hakikat “kaynak” anlamına gelen samudaya, acının sebebini ele alır. Acı çekmenin nedeni, geçici bir dünyada kalıcı olma arzusudur. Kişi, kalıcı bir varlık olduğuna inanarak gerçek olmadığı için tatmin edilemeyen ve sürekli acı ve hayal kırıklığına yol açan sahte bir yanılsama dünyası inşa eder. Buda bu özlemi “kişinin sahip olamayacağı şeylere duyduğu tutkulu arzu” olarak tanımlar.

Buda, acı çekmenin varoluş arzusundan kaynaklandığını söyler. Ancak buradaki varoluş, varoluşun yanılsaması değil hakikatidir. İnsanlar hakikati arzularlar ama hakikat zannettikleri yanılsamalara bağlıdırlar. Kişi hakikatten habersiz kalmaya devam ettiği sürece yanılsamanın hakikat olduğunu iddia edecek ve acı çekme durumunda kalacaktır. Bununla birlikte insanlar kimliklerini ve benliklerini kaybetme korkusu nedeniyle bunu yapmaya devam etmektedirler. Kendilerinin benzersiz ve bağımsız bir kimlik olduğuna inanan insanlar, bunu destekleyen bir hakikatin var olduğunda ısrar eder ve inançlarına yönelik her türlü meydan okumayı reddederler.

Eğer kişi yaşamın gerçek doğasını anlar ve sahip olunamayana duyulan bu arzuyu ortadan kaldırırsa üçüncü hakikatte değinildiği gibi acıyı da ortadan kaldırır. Üçüncü hakikat “durma” anlamına gelen “nirodha”dır. Özlemi durdurmak için kişinin gerçekte neyi arzuladığını anlaması ve kalıcılık yanılsamasının kişinin ihtiyaçlarını karşılayamayacağını kabul etmesi gerekir. Kişi arzuladığı şeyin hakikatin yanılsaması değil de hakikatin ta kendisi olduğunu anladığında, arzunun da sona ermesiyle birlikte acı çekmenin de sonu gelir. Buda, kötü bir alışkanlığın bırakılması doğrultusunda, şiddetli arzu davranışına aniden son verilmesini teşvik eder: “Acının Durdurulmasının Yüce Gerçeği şudur: Bu, o arzunun tamamen sona ermesidir, ondan vazgeçmek, ona bir daha dönmemek, kendini ondan kurtarmak, kendini ondan ayırmaktır.”

Bununla birlikte, kişinin özlemi bırakması gerektiğini söylemek kolaydır ve bunu başarmak gerçekten zor bir şeydir. Ancak üçüncü hakikati belirtirken Buda sadece arzuyu sona erdirmenin mümkün olduğunu söyler; tıpkı bir terapistin veya destek grubunun, önce kişiye bunun yapılabileceğini bildirerek sigarayı bırakmaya teşvik etmesi gibi. Dördüncü hakikatte ise bunun nasıl yapılabileceğini açıklamaktadır.

Dördüncü hakikat, “yol” anlamına gelen “marga”dır. Buda bununla, yaşamda yön bulmadaki “orta yol”u kasteder. İnsanı özlemden, acıdan uzaklaştıran bir yol olduğunu belirterek başlar ve bu yolun ne olduğunu açıklar: “Acının sona ermesine götüren Yolun Yüce Gerçeği şudur: Bu sadece Sekiz Katlı Yüce Yol’dur. Yani doğru görüş, doğru niyet, doğru konuşma, doğru hareket, doğru geçim, doğru çaba, doğru farkındalık ve doğru konsantrasyon.”

Sekiz katlı yüce yolun ilk üç noktası bilgelikle, sonraki ikisi davranışla, son üçü de zihinsel disiplinle ilgilidir. Bununla birlikte yol, birinci noktadan başlayıp sekizinci noktayla biten ardışık bir silsile olarak anlaşılmamalıdır. Yol, aynı anda bir bütünlük şeklinde benimsenmelidir. Kişinin ilk önce bir yönde diğerinden daha fazla çalışması gerekebilir ancak sekiz noktanın tümü kişiyi cehaletten kendini tanıma ve aydınlanmaya doğru yönlendirmek için birlikte çalışır.