Birûnî: İlmi Merakın ve Dehanın Şahsiyeti

Ebü’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed el-Bîrûnî, Türk-İslam tarihinde ve dünya bilim tarihinde çok ses getirmiş, önemli başarılara imza atmış ve çalışmaları birçok keşfe ışık tutmuş olan ilim insandır. Bugünkü Özbekistan sınırları içerisinde yer alan Harizm bölgesine bağlı Kas’ta doğmuştur. Ünlü matematikçi Harezmi ile karıştırılmaması için isminin önüne Harezmi’den önce Bîrûnî ismi eklenmiştir. Fakat kaynaklarda o dönemde Harezm bölgesinde el-Birun diye bir şehrin varlığından bahsedilmemektedir. Bazı müelliflerin görüşüne göre Farsça “dış” manasına gelen “birun” kelimesinden dolayı Bîrûnî’nin buraya başka bir yerden geldiği için bu ismi aldığını söyleyenler bulunmaktadır. Bu görüşün yanında, Bîrûnî’nin Harizm bölgesinden olup merkezden değil de uzak şehirlerde doğduğu için bu şekilde isimlendirilmiş olduğu görüşünde olanlar da mevcuttur. Kaynaklarda ailesi hakkında bilgiler mevcut değildir. Kendisi de mevcut eserlerinde ailesi, soyu ve milliyeti hakkında herhangi bir bilgiye yer vermemiştir. Bunun yanında yaşadığı bölgedeki milletlere genel olarak bakıldığında Harezm bölgesinde Fars, Türk, Sogd gibi unsurların var olması hangi milletten olduğunu tespit etmeyi güçleştirmekle beraber yapılan araştırmalarda kuvvetle muhtemel Türk olduğu yönünde kanaatler belirtilmektedir.

Bîrûnî henüz 17 yaşındayken deney ve gözlemler yapmış, özellikle astronomi, matematik, coğrafya, fizik, eczacılık, dinler tarihi gibi alanlarda çalışmıştır. İyi bir araştırmacı olan Bîrûnî birçok dili erken yaşta öğrenmiştir. Arapça, Farsça, İbranice, Sanskritçe, Türkçe, Yunanca, Süryanice gibi birçok dile hakim olmuştur. Eserlerinde ise o günün bilim dili olan Arapçayı kullanmıştır. Bîrûnî’nin bir rivayete göre yüz on dört diğerine göre ise yüz seksen tane kitap yazdığı söylenmektedir. Bu kitapların bazıları günümüze ulaşmış olmakla birlikte büyük bir kısmı ulaşamamıştır.

Eserleri birçok alanda ilk olma özelliğini taşır. En önemli eserlerinden biri olan “El-Asaru’l Bakiye An’il Kuruni’l Aliye” adlı eserinde takvim ve kronolojiyle alakalı kendi döneminin ötesinde geniş çaplı çalışmalarda bulunmuştur. Aynı şekilde “Tahkiku ma’li’l-Hind” adlı eseri Hindoloji alanında yazılan dünyadaki ilk eser olma özelliğini taşır. Hint kültürü hakkındaki bu eserini Sultan Mesud ile bu ülkeye yaptığı yolculuk sırasında bizzat kendi gözlemleriyle yazmıştır. Bir diğer eseri olan “El-Kanunu’l Mesudi” Gazneli Hükümdarı Sultan Mesud’a yazmış olduğu bir tür astronomi ansiklopedisidir. “Kitabü’ş-Şaydene” adlı eseri ise tıptan eczacılığa, parfümeriden botaniğe kadar birçok konuyu içeren bir eserdir.

Bîrûnî, Sultan Mahmud’un, Harizm bölgesini, 408/1017’de fethetmesine kadar Cürcaniye’de kalmış ve ilk dönem çalışmalarını burada gerçekleştirmiştir. Sultan Mahmud’la beraber Gazne’ye giden Bîrûnî çalışmalarına burada devam etmiş, Sultan’ın desteğiyle Hindistan’a giderek bu ülkenin bilim ve kültürünü inceleyerek kaleme alma imkânı bulmuştur. Sultan vefat ettiğinde, oğlu Sultan Mes’ûd, Bîrûnî’yi koruması altına almış ve ona her türlü imkânı sağlamıştır. Mes’ûd’un vefatıyla tahta geçen oğlu Mevdûd tarafından da korunan ve desteklenen Bîrûnî, Gazne’de vefat etmiştir.

Bîrûnî, devrinin ruhuna uygun olarak kâinatın çalışma prensipleri üzerine düşünmüş ve çeşitli bilimler arasında öncü olarak kabul edilmiştir. Hatta kendisinden yüzyıllar sonra Issac Newton’un matematiksel hesaplamalarla bulduğu yerçekimi yasasının temelini oluşturan çalışmaları vardır. Bîrûnî, yerçekimini dünyanın dönüşüyle ilişkilendirmiş ve dünyanın dönmesiyle üzerindeki nesnelerin uzaya fırlamamasının sebebi olarak yerçekimini göstermiştir. Aynı zamanda o, dünyanın çevresini bugünkü değerine çok yakın bir şekilde hesaplamasıyla jeodezi biliminin de öncüsü sayılmaktadır. Jeodezi konusundaki en önemli çalışmalarından biri de izostasi kanunudur. Yerkürenin ağırlık merkezinin, dünya yüzeyinde yer değiştiren maddelerin konumuna bağlı olarak farklılaştığını öne sürerek izostasi fikrini ilk olarak o öne sürmüştür. Yükselme veya alçalma sonucunda yerkürenin farklı kütlelerinin ağırlık merkezlerinin değiştiğini, bu nedenle farklı doğal afetler sonucunda bu dengenin sürekli bozulduğunu dile getiren de yine o olmuştur.

Bîrûnî yerçekimi yasasını ise şöyle tarif etmiştir: “Her tarafta dünya aynıdır ve dünyada yaşayan tüm insanlar ayakta durur ve bütün ağır şeyler de yerçekimi yasası gereği yere düşer çünkü suyun akma, ateşin yakma, rüzgârın da hareket ettirme özelliği gibi dünyanın karakteri de kendine çekme ve tutmadır. Dünya kendi üzerinde olan her şeyi kendisine doğru çeker. O her bakımdan aşağıda sema ise her bakımdan yukarıdadır.” Bîrûnî’ye göre yeryüzünün üst bölümünde bulunan malzemeler alttakilerden daha hafiftir. Kendisi bu durumu yerçekimi yasası temelinde açıklamıştır. Yerçekimi yasası bağlamında daha ağır malzemelerin nispeten daha hafif olanların altına yerleşme eğiliminde olduğunu ifade etmiştir.

Bîrûnî, çağının neredeyse her bilimsel konusunda çalışmalar, keşifler gerçekleştirmiş; astronomiden jeodeziye, coğrafyadan felsefeye, din bilimlerinden matematiğe her alanda araştırma ve çalışmalar yapmıştır. Yaptığı bu çalışmalarla bilim dünyasında kendisinden sonra gelecek bilim insanlarına öncü ve ilham olmuş yüz aklarımızdan biridir.