Bir Basitlik İlkesi: Ockham’ın Usturası

Ockham'ın usturasının prensibi genellikle İngiliz teolog, mantıkçı ve bir Fransisken rahibi olan Ockhamlı William'a (Occam olarak da yazılır) atfedilir. Ockhamlı William (1285 - 1348) Latince şöyle yazmıştır, “Numquam ponenda est pluralitas sine necessitate” yani “Hiçbir şey zorunlu olmadığı müddetçe asla çoğaltılmamalıdır.”

Ockham'ın Usturası’nın gerçek kökeni tartışmalı olsa da Ockham'lı William övgüyü büyük ölçüde "Ockham'ın usturası" terimini ilk kez kullanan İskoç metafizik filozofu Sir William Hamilton’un 1852'deki yazıları sayesinde alır. Ockham'ın Usturası, bilim adamlarına teorik modeller geliştirmede rehberlik etmek amacıyla buluşsal yöntem veya temel kural olarak kullanılır. Ustura terimi, iki teori arasında ayrım yaparken gereksiz varsayımların tıraşlanması anlamına gelir. Ockham'ın usturasının diğer pek çok bilimsel kullanımının yanı sıra biyolojide evrimsel değişimi belirlemek, tıpta ise tanı koymak amacıyla kullanıldığı görülmektedir.

Temel prensip Aristoteles’in “yeterliyse daha sınırlı olan her zaman tercih edilir” ve Batlamyus’un “olguları mümkün olan en basit hipotezle açıklamanın iyi bir prensip olduğunu düşünüyoruz” sözlerine dayanmaktadır. Aynı zamanda Isaac Newton'un çalışmalarında da anlatılmıştır. Newton “doğal şeylerin görünüşlerini açıklamak için hem doğru hem de yeterli olanlardan daha fazla nedeni kabul etmeyeceğiz” demiştir.

Tıpkı Altın Kural'da olduğu gibi Ockham'ın Usturası'nı ifade etmenin birçok yolu vardır. Ockham'lı William eserlerinde işte şunları söylemiştir:

• Daha azıyla yapılabilecek şeyi daha fazlasıyla yapmak boşunadır.

• Bir önerme doğru çıktığında eğer onun doğruluğu için iki şey yeterliyse üçüncüyü varsaymak gereksizdir.

• Hiçbir şey zorunlu olmadığı müddetçe asla çoğaltılmamalıdır

• Akılla, deneyimle veya doğru bir otorite tarafından kanıtlanamadığı sürece hiçbir tümel varsayımı doğru kabul edilmemelidir.

Ockham'ın usturası kullanışlı bir araç olsa da zaman zaman bilimsel ilerlemeyi engellediği de bilinmektedir. Göktaşları, yıldırım topları, kıtaların kayması, atom teorisi ve genetik bilginin taşıyıcısı olarak DNA ile ilgili basit ama başlangıçta yanlış olan açıklamaları kabul etmek için kullanılmıştır. Ancak bir kez daha araştırma yapıldıktan ve daha fazla kanıt gün ışığına çıkarıldıktan sonra yeni bilgilere dayanarak yeni teoriler ortaya çıkmıştır. Ockham'ın Usturası teorisi ister doğru ister yanlış olsun en basit teoriye bile uymayabilir, yani teori basitlik uğruna bir basitliği önermekte değildir. O zamanın en iyi bilimsel ilkelerine ve bilgilerine dayanan en iyi teoriyi bulmak için dağınıklığı ortadan kaldırmaya çalışır. Bir örnek bunu açıklamaya yardımcı olacaktır.

Diyelim ki eve geldiniz ve köpeğinizin kulübeden kaçtığını ve kanepeyi parçaladığını fark ettiniz. Aklınıza iki ihtimal gelir: İlki kulübenin kapısını kilitlemeyi unuttuğunuz ve köpeğin kapıyı açıp evin içinde serbestçe dolaştığıdır. Bu açıklama iki taraf (siz ve köpek) ve iki eylem (kulübenin kapısını kilitlemeyi unutmanız ve köpeğin kapıya bastırması) gerektirir. İkincisi ise kilit açmakta maharetli bir kişinin ön kapıyı devre dışı bırakmayı başardığı, eve girdiği, köpeği serbest bıraktığı, sonra varlığına dair herhangi bir işaret bırakmayarak tekrar gizlice dışarı çıktığı ve ardından ön kapıyı yeniden kilitleyerek köpeği evin içinde başıboş bıraktığı ihtimalidir. Bu teori üç varlık (siz, köpek ve kilidi açan bilinmeyen kişi) ve birkaç eylem (kilidi açmak, içeri girmek, köpeği serbest bırakmak, kanıtları saklamak, ön kapıyı yeniden kilitlemek) gerektirir. Her iki teori de yeterli ve makul bir açıklama olacaktır. Her ikisi de aynı fenomeni (kaçan köpek) açıklıyor ve her ikisi de köpeklerin ışınlanması veya bunun gibi çılgınca bir şey hakkındaki aşırı zorlama teorilerin aksine, kapının nasıl açıldığı konusunda aynı teoriyi kullanıyor.

Hangi teori büyük olasılıkla doğrudur? Eğer iki numaralı teoriyi destekleyecek garip parmak izleri, insan ayak izleri ya da eksik eşyalar gibi kanıtlar bulamazsanız Ockhamlı William bu durumda daha basit çözümün önerisini sunacak ve büyük ihtimalle birinci teorinin doğru olacağını söyleyecektir. İlk çözüm yalnızca iki bölümden oluşur; iki varlık ve iki eylem. Öte yandan ikinci teori en az beş parçayı gerektirir: Siz, köpek, varsayımsal olarak bilinmeyen bir kişi ve çeşitli eylemler. Bu ikinci ihtimal gereksiz derecede karmaşıktır.

Ockham'ın temel kuralı şudur: “Gereksiz yere varlıkları fazladan çoğaltmayacaksınız” veya modern terimlerle ifade edersek, “Eğer bunlar olmadan da aynı derecede makul olan bir açıklama bulabilirseniz fazladan varsayımsal bileşenler hakkında spekülasyon yapmayın.” Her şey eşit olduğunda daha basit olan teorinin doğru olma olasılığı daha yüksektir. Bu hâlihazırda toplanmış olan kanıtlara yapılan birçok varsayımsal eklemeye dayanmaktadır.