Beş Faktörlü Kişilik Modeli

Ailemize, arkadaşlarımıza, komşularımıza yani çevremizdeki insanlara baktığımızda her birinin farklı kişiliklere sahip olduğunu görülmektedir. İlişkilerimizin samimiyet derecesi karşımızdaki bireyin duygusal yoğunluğu, sosyal kimliği ve iletişim kurma şekillerine göre değişiklik göstermektedir.

Linguistik açıdan ele alındığında kişilik kelimesi İngilizcede “personality”, Fransızcada “personalite”, Almancada “personlichkeit”, Orta Çağ Latincesinde “personalitas”, Klasik Latincede ise “persona” kelimeleri ile ifade edilmiştir. Bir grup bilim insanına göre Latince kökeni olan “persona” kelimesi, Klasik Roma Tiyatrosunda, sahne ile seyirciler arasındaki uzaklığın fazla olması nedeniyle, oyuncuların rollerini daha net ifade edebilmek için yüz mimiklerine uygun biçimde hazırlanmış, yüze takılan maske anlamına gelmektedir.

Kişilik kelimesi bir kavram olarak ele alındığında ise kelimenin birçok insan ve disiplin açısından farklı yorumlandığı görülmektedir. Buna rağmen kişilik oluşumunu etkileyen faktörler dört ana başlık altında toplanmıştır: Biyolojik ve genetik faktörler, ailesel faktörler, sosyal ve kültürel faktörler, coğrafi ve fiziki faktörler.

Bu farklılıklar üzerinde bazı çalışmalar yürüten bilim insanları, kişiler arasında farklı noktaların tespit edilmesi için “beş faktör kişilik modeli” kuramını ortaya atmışlardır. İlk olarak Donald Fiske tarafından 1949 yılında ortaya atılan bu kuram, kişilerin bir olay karşısında sergiledikleri davranışlar analiz edilerek geliştirilmiştir.

Kişilik, toplumda bireyleri birbirinden ayıran ve faklı kılan özellikler bütünüdür. Kişilerde ve toplumlarda bir konu hakkındaki düşünce, tutum, davranış çeşitliliklerinin olması kişilerin birbirinden farklı olduğunun kanıtı niteliğindedir. Her bireyin kendine özgü bir kişiliği vardır ve bu sebeple bu kavrama farklı tanımlamalar getirilmiştir. Bilim insanları, kişiliğin tanımı üzerinde ortak bir görüş elde edemeseler de bu modelin temelini oluşturan beş faktörü şu şekilde tanımlamışlardır:

• Dışadönüklük

• Duygusal denge (nevrotiklik)

• Sorumluluk

• Uyumluluk

• Açıklık

Dışadönüklük: Bu grupta yer alan bireyler diğerleriyle iletişim kurmada başarılıdır. Yapılan araştırmalar sonucunda dışadönük bireylerde şu altı temel özellik bulunmaktadır: Girişkenlik, aktiflik, iddialı olma, heyecan odaklılık, iyimserlik ve sıcakkanlılıktır.

Araştırmalar sonucunda dışadönüklerin enerjik, sosyal çevresi gelişmiş, arkadaşlık ilişkileri kuvvetli, güler yüzlü, arkadaşlarıyla fazla vakit geçiren, sempatik kişiler oldukları gözlemlenmiştir. Sosyal davranışlar sergileme, konuşkan olma, insanlara dönük olma gibi kişilik özellikleri gösterirler.

Başka bir deyişle dışadönüklük girişken olma, sosyalleşme ve kendini anlatabilme özelliklerinin bütünüdür. Bu kişiler kendilerini çok daha rahat ifade edebilme özelliklerine sahiptirler. Üstünlük kurma ve takdir görme ana motivasyonlarıdır. Bir stresle karşılaştıklarında çözüm odaklı stratejiler izlerler. Rahatlıkla arkadaşlık kurabilen bu kişiler çevrelerinde duygusal oldukları izlenimini bırakırlar. Birçok araştırma sonucunda bu gruba giren bireylerin kendilerine yapılan güdüleyici davranışlara olumlu tepkiler verdikleri gözlenmiştir. Bir yoruma göre bu kişiler cezalandırma gibi bir davranışa maruz kaldıklarında işten ayrılma eğilimleri fazla olmaktadır.

Duygusal denge: Bazı kaynaklarda “nevrotik” olarak da ifade edilen bu gruba giren bireyler gergin, güvensiz, öfkeli, sinirli, korku dolu, dengesiz, endişeli olma gibi kişilik özelliklerine sahiptirler. Nevrotik kişiler altı temel sıfatla tanımlanmıştır. Bunlar: endişeli, düşmanca duygulara sahip, düşüncesiz, depresif, benlik bilinci olmayan ve kırılgan şeklindedir.

Duygusal denge sorunu yaşayan kişiler uzun süre boyunca negatif duygularla baş etmek durumundadırlar. Yapıları gereği farklı davranış bozuklukları gösterme eğilimde olan bu kişiler sıkıntı, kaygı, takıntı gibi duyguları baskın bir şekilde hissedebilirler. Sosyal yaşamda ilişki kurmakta ve ilişkilerini kuvvetlendirmekte sorun yaşarlar. İşlerini aksatma eğilimleri yüksek olsa da işten ayrılma potansiyelleri düşüktür.

Uyumluluk: Kibar, samimi, arkadaş canlısı, hırslı olmayan ve birlikte hareket etmeyi seven kişiler olarak tanımlanan bu grup sosyal ilişkiler kurmada oldukça başarılıdır. Uyumluluk boyutu beş ana grupta ifade edilir. Bunlar; dürüstlük, uyma, alçakgönüllülük, güven ve merhamet şeklinde sıralanırlar.

Araştırma sonuçlarına göre uyumluluk ve dışadönüklük birbirlerine yakın kişilik özellikleri olarak görülmüştür. Ancak araştırmacılar dışadönüklüğün sosyal çevreyle bağlantılı olduğunu ifade etmiş, uyumluluk boyutunu ise ilişkilerin niteliğiyle ilişkilendirmişlerdir.

Sorumluluk: Dikkatli olma, olması gerekenden fazla sorumluluk hissetme, istikrarlı olma ve sorunlarla başa çıkmak için her şeye hazırlıklı olma, başlanmış işi yarım bırakmama ve bir aksiyon almadan önce dikkatlice düşünme eğilimine sahip olan bireyleri kapsar.

Bu kişiliğe sahip olan bireyler hedeflerine rahatlıkla odaklanırlar. Hedeflerine ulaşma konusunda belirledikleri yolda istikrarlı bir şekilde yürürler. Zeki ve güvenilir kimselerdir. Bu kişiliğin olumsuz yanları ise önem verdikleri bir konunun üzerinde aşırı titizlikle durmaları ve mükemmeliyetçilik gibi bazı aşırı davranışlar göstermeleridir. Bazı çalışmalarda sorumluluk kavramının yerine “öz disiplin” ifadesi de kullanılmaktadır.

Açıklık: Sonuncu kişilik özelliği olan açıklık hakkında tam anlamıyla bir fikir birliği sağlanamamıştır. Bu kişilik özelliği kimi araştırmalarda “açıklık” kimisinde ise “deneyime açıklık” şeklinde isimlendirilmiştir. Bu guruba giren bireylerin hayal güçlerinin yüksek olduğu gözlemlenmektedir. Kendine has bağımsız yargılama güçleri vardır ve entelektüel eğilimleri fazladır. Değişim ortamlarına fazlasıyla uyumludurlar. Gelişime açık olmaları sebebiyle maceracı bir yapıya sahiptirler.

Beş faktör kişilik modeli, kullanılan çeşitli yöntemlerde çok sık rastlandığı için araştırmacılar bu faktörlere aynı zamanda “büyük beşli” adını vermişlerdir. Kişilik özellikleri ne olursa olsun kişilik, bireylerin iç ve dış dünyasında gerçekleşmiş olan birçok olay ve durumun karışımı olarak karşımıza çıkmaktadır. Kişilik özelliği ne olursa olsun her bir kişilik faktörünün değişen oranlarda olumlu ve olumsuz diyebileceğimiz yanları bulunmaktadır.