Battani: Rönesans’ın Öncüsü

Asıl adı Ebu Abdullah Muhammed bin Cabir bin Sinan er-Rekki es-Sabi el-Battani olan Battani, Galileo ve Kopernik başta olmak üzere birçok bilim adamına katkı veren, yaptığı keşiflerle astronomide çığır açan Müslüman ve Arap bir bilim adamıdır. Günümüzde Türkiye sınırlarında yer alan Şanlıurfa’nın ilçesi olan Harran’da 858 yılında dünyaya gelmiş, 929 yılında Irak’ın Samarra şehrinde vefat etmiştir. Astronomi, matematik ve fizik alanlarında birçok çalışma yapmıştır. Latincede Albategnius, Albategni ya da Albatenius olarak bilinir.

Yıldızlara tapan Sabii bir anne ve babanın çocuğu olarak doğan Battani’nin İslam’ı tercih ettiği isminin tam künyesinden anlaşılmaktadır. Babası Cabir İbn Sinan el-Harranî, Harran’da astronomik alet ustası olan bir bilim insanıydı. Battani de babası sayesinde astronomi ile ilgili aletleri keşfetmiş ve astronomiyi ilk babasından öğrenmiştir. Battani yaptığı çalışmalar ile batı bilim dünyasını oldukça etkiledi ve ortaya koyduğu eserler Orta Çağ ve Rönesans döneminde Avrupalı gökbilimciler tarafından kullanıldı. Hatta daha sonraki yüzyıllarda Avrupalı gökbilimciler arasında "Arapların Batlamyus'u" olarak adlandırıldı.

Battani’nin bilimsel çalışmaları temelde üç ana bilimde görülmektedir. Bunlar, astronomi matematik ve optiktir.

Astronomi alanında Battani’nin 1116 yılında 12. yüzyıl İtalyan matematikçisi, astronomu ve çevirmeni Tivoli'li Platon tarafından Latince'ye çevrilen çığır açıcı kitabı “Kitab’üz-Zic”, Kopernik ve Galileo gibi ünlü gökbilimciler tarafından da kullanılmıştır. Battani Astronomi konusunda o güne kadar bilinmeyen şeyleri ortaya çıkarmış ve yapılan hataları düzeltmiştir. Örneğin gözlem yaparken diğer bilim insanlarının aksine daha doğru gözlemler için bir metreden daha büyük aletler kullanılmasını önermiştir. Mısırlı astronom Batlamyus’un çalışmalarına yoğunlaşmış ve yılın uzunluğu ve diğer durumlarla ilgili hatalı yerleri düzeltmiştir. Yaptığı hesaplama bugünkü bilinen güneş takvimiyle nerdeyse aynıdır. Battani, Güneş ve Ay'ın eliptik yörüngeleri ve Dünya'nın eğimi nedeniyle görünen hareketlerindeki değişiklikleri hesaba katarak güneş ve ay denklemlerini titizlikle hesaplamıştır. Bu denklemler daha sonra gök olaylarını incelemek ve tahmin etmek için kullanılmıştır.

Battani bir astronom olmasına rağmen matematik alanında da kendi döneminde astronomiye hizmet eden önemli katkıları olmuştur. Bu katkıları daha sonra sadece astronomi için değil, özellikle mühendislik alanındaki birçok uygulama için de geçerli olmuştur. Kendisi Yunan astronomlarının en büyüklerinden biri olarak kabul edilen Batlamyus’un da kullandığı trigonometrik yöntemleri tekrar ortaya çıkarmış ve geliştirmiştir. Ayrıca trigonometrik hesaplamalarda sinüs ve teğet fonksiyonlarının kullanımını tanıtmış, çeşitli açılar için sinüs, teğet ve diğer trigonometrik fonksiyonların doğru değerlerini sağlayan kapsamlı trigonometrik tablolar derlemiştir. Battani trigonometriyi gök cisimlerinin konumlarının hesaplanması, gün doğumu ve gün batımı zamanlarının belirlenmesi ve tutulmaların tahmin edilmesi dahil olmak üzere çeşitli astronomik problemlere uygulamıştır. Çalışmaları astronomik gözlemlerin ve hesaplamaların doğruluğunu önemli ölçüde geliştirmiştir. Bu keşifleri ve daha sonra başta matematik ve astronomi olmak üzere birçok bilimde kullanılacak olan modern trigonometriye adeta hayat vermiştir. Battani’nin çalışmalarına kendinden yüz yıllar sonra bile başvurulmuştur. Örneğin, Battani’nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların, bu alanda yepyeni bir sıçrayış gerçekleşmesine sebep olan Güneş Merkezli Evren Modeli’nin ortaya atılmasında oynadığı rolün büyük olduğu bilinmektedir. Copernicus, Göksel Kürelerin Devinimleri Üzerine adlı eserinde, Battani’den çokça bahsetmektedir. Copernicus’un yanı sıra Bilimsel Devrim’in gerçekleşmesine büyük katkılarda bulunan Danimarkalı aristokrat ve gökbilimci olan Tycho Brahe, Johannes Kepler ve Galileo Galilei gibi isimlerde eserlerinde Battani’den sık sık bahsetmişlerdir.

Astronomi ve matematik kadar olmasa da Battani optik alanında da birçok önemli çalışmalarda bulunmuş ve bilim dünyasını etkilemiştir. Battani ışığın kırılması yani bir ortamdan diğerine geçişindeki bükülmeyi açıklamış ve 16. yy’da bulunan Snell Yasalarının temelini oluşturmuştur.

Sonuç olarak Arap ve İslam dünyasın ilim dünyasında parlayan bir yıldız olan Battani, yaptıklarıyla adından hem kendi coğrafyasında hem de batı dünyasında sıkça söz ettirmiştir. Çalışmaları 600 yıl kadar sonra Rönensans döneminde, Avrupa’nın bilimsel olarak ileri seviye gitmesini sağlayan birçok isme katkı sunmuştur.