Batı Edebiyatı’nda Faust Efsanesi

Faust, Batı folkloru ve edebiyatındaki en eski efsanelerden birinin kahramanıdır. Bilgi ve güç karşısında ruhunu şeytana satan farklı bir büyücünün hikayesidir. 

Edebiyat tarihçilerine göre tarihte yaşamış birkaç Faust bulunmaktadır. Büyücülük, simya, astroloji, kahinlik ve şeytanlık hakkında kompleks bir efsaneye sahiptir. Döneminde yazılanlar, çok seyahat ettiğini ve oldukça iyi tanındığını anlatmaktadır.

Çağdaşı olan hümanist bilginler, onun öne çıkan yanlarının önemsiz ve hileli olmasıyla alay etmiş olsalar da Martin Luther ve Philipp Melanchthon'un da aralarında bulunduğu Lutherci din adamları kendisini ciddiye almıştır.

Faust, ölümünden sonraki ününü hakkındaki ilk kitaba ve anonim yazarına borçludur. 1587’de yayımlanan Faustbuch (Faust kitabı), Merlin, Albertus Magnus ve Roger Bacon gibi ünlü büyücüler ve onların büyülerine dair efsaneler koleksiyonudur. Faustbuch'ta bu büyücülerin eylemleri Faust'a atfedilmiştir. Faustbuch'ta hikayeler yavan bir şekilde anlatılmış ve Faust'un aldatmacaları kaba bir mizahla aşağılanmıştır. Bununla birlikte cehennem tasvirleri, kahramanın acımasız ruh hali ve vahşi, hayata küsmüş ama pişmanlık duyan iblis Mephistopheles efsanesi dönemin okuyucularında korku uyandırmıştı.

Faustbuch hızla tercüme edilerek tüm Avrupa’ya yayıldı. 1592'de İngilizceye çevrilmesi, Christopher Marlowe’un 1604’de yayınlanan ‘Dr. Faustus'un Trajik Tarihi’ adlı tiyatro oyununa ilham verdi. Marlowe, Faustbuch'un kaba mizah ve aptalca bölümlerinin çoğunu İngilizce oyuna dahil etmesine rağmen Faust efsanesine ilk kez trajik bir saygınlık veren yazar olarak bilinir. Bu trajedi ve soytarılık ilişkisi, iki yüzyıldır popüler Faust dramalarının bir parçası olarak kalmıştır. 

Zamanla Faust'un adını taşıyan sihir kitapçıklarının yayımlanması kazançlı bir ticarete dönüştü. Kitaplar, şeytanla ikili bir anlaşmadan nasıl kaçınılacağına veya anlaşma yapıldıysa nasıl bozulacağına dair ayrıntılı talimatlar içeriyordu. Bunların en klasiği ‘Magia Naturalis et Innaturalis’ Almanya'nın Weimar kentindeki büyük kütüphanede bulunuyordu.

1780 yılında Alman yazar Gotthold Lessing’in yazdığı bir oyunda sahnelenmesine kadar Faust'un ebedi laneti ve cehennemlik olduğu kesin bir kabuldü. Aydınlanmacı Lessing, Faust'un bilgi arayışını asil bir eylem olarak gördü ve kahramanın Tanrı ile uzlaşmasını sağladı.

Faust efsanesinin seçkin tarihçisi Goethe tarafından benimsenen yaklaşım da buydu. Onun 1808 ile 1832 arasında kaleme aldığı manzum draması Faust mitini son derece ciddi ama bir o kadar da ironik bir yorum haline getirdi. Goethe eserinde; teoloji, mitoloji, felsefe, politika, ekonomi, estetik, müzik ve edebiyattan yararlanan zengin bir kültürel bir yorum sundu. 

Gérard de Nerval, Goethe'nin Faust’unu Fransızcaya çevirmesinden sonra ünlü besteci Hector Berlioz dramatik bir kantat olan ‘The Damnation of Faust’u besteledi. İlk kez 1846 yılında görücüye çıkan bu eser halen opera olarak sahnelenmektedir. Diğer bir Faust bestecisi olan Charles Gounod da operasını Goethe’nin eserinin birinci bölümüne dayanarak yazmıştır.

Faust, Romantizm’in zihinsel yapısını ve ruhunu taşıdığı bir figürdü. Karakter, kendi bilincinde ve kimlik krizinde, yüzyıllar boyunca yazarların ilgisini çekmeye devam etti. Faust efsanesini Goethe’den sonra yeniden anlatan birçok kitap bulunmaktadır:

-Adelbert von Chamisso, Faust, Ein Versuch (1804)

-Christian Grabbe, ‘Don Juan ve Faust’ (1829)

-Nikolaus Lenau, ‘Faust: Ein Gedicht’ (1836)

-Heinrich Heine, ‘Der Doktor Faust: Ein Tanzpoem’ (1851)

-Paul Valéry, ‘Mon Faust’ (1946)

Faust efsanesinin Goethe’den sonra belki de en anlamlı versiyonu Thomas Mann'ın 1947’de yazdığı ‘Doktor Faustus’ olmuştur.