Antik Yunan’da Savaşçı Bir Şehir Devleti: Sparta

Sparta, antik Yunanistan'da, Peloponez Savaşı'nda (M.Ö. 431-404) rakip şehir devleti Atina'yı yendikten sonra gücünün doruğuna ulaşan savaşçı bir toplumdu. Sparta kültürü devlete sadakat ve askerlik hizmetine odaklanmıştı. Spartalı erkek çocuklar, devlet destekli sıkı bir askeri eğitim ve sosyalleşme programına sokulurlardı. Agoge olarak bilinen sistemde önemli kavramlar; görev, disiplin ve dayanıklılıktı. Spartalı kadınlar orduda aktif olmasalar da eğitimliydiler ve diğer Yunan kadınlarına göre daha fazla statüye ve özgürlüğe sahiptiler.

Lacedaemon olarak da bilinen Sparta, güney Yunanistan'ın Laconia adı verilen bölgesinde yer alan eski bir Yunan şehir devletiydi. “Spartalı” kelimesi kendine hâkim, basit, tutumlu ve sade anlamına gelmektedir. İngilizcede kısa ve öz anlamına gelen “laconic” kelimesi, konuşmanın kısalığına değer veren Spartalılardan türetilmiştir.

Sparta'nın nüfusu üç ana gruptan oluşuyordu: Tam vatandaşlar olan Spartalılar, kölelerden oluşan Helotlar, ne köle ne de vatandaş olan Perioeciler. Adı "etrafta yaşayanlar" anlamına gelen Perioeciler, zanaatkâr ve tüccar olarak çalışırlar ve Spartalılar için silah üretirlerdi. Tüm sağlıklı erkek Spartalı vatandaşlar itaat, dayanıklılık, cesaret ve öz kontrolü vurgulayan zorunlu devlet destekli eğitim sistemi agoge'ye katılırdı. Spartalı erkekler hayatlarını askerlik hizmetine adarlar ve yetişkinliklerine kadar toplumsal olarak iyi yaşarlardı. Bir Spartalıya devlete bağlılığın, kişinin ailesi de dâhil olmak üzere her şeyden önce geldiği öğretilirdi.

Adı "esir" anlamına gelen Helotlar, aslen Laconia ve Messenia'dan gelen, Spartalılar tarafından fethedilen ve köle haline getirilen Yunan kardeşleriydi. Spartalıların yaşam tarzı, toplumun işleyişini sürdürmek için gereken tüm günlük görevleri ve vasıfsız işçiliği üstlenen Helotlar olmasaydı mümkün olamazdı: Onlar çiftçiler, ev hizmetçileri, hemşireler ve askeri görevlilerdi.

Helotlardan sayıca üstün olan Spartalılar, ayaklanmaları önlemek amacıyla onlara sıklıkla acımasız ve baskıcı davrandılar. Spartalılar, Helotları şarapla zayıflatıcı bir şekilde sarhoş olmaya ve sonra da herkesin önünde kendilerini aptal yerine koymaya zorlayarak küçük düşürürlerdi. Bu uygulama aynı zamanda gençlere yetişkin bir Spartalının asla nasıl davranmaması gerektiğini göstermeyi amaçlıyordu çünkü öz kontrol çok değerli bir özellikti. Kötü muamele yöntemleri çok daha aşırı olabiliyordu. Örneğin Spartalıların, çok akıllı ya da sayıca fazla olmaları durumunda Helotları öldürmelerine izin veriliyordu.

Sanatın, öğrenimin ve felsefenin merkezi olan Atina gibi Yunan şehir devletlerinin aksine Sparta savaşçı bir kültüre odaklanmıştı. Erkek Spartalı vatandaşların yalnızca tek bir meslek sahibi olmalarına izin veriliyordu. Bu yaşam tarzına yönelik beyin yıkama erken yaşta başlardı. Spartalı oğlanlar askeri eğitime 7 yaşında evlerinden ayrılıp agoge sistemine girdiklerinde başlıyorlardı. Oğlanlar zorlu koşullar altında ortaklaşa yaşıyorlardı. Sürekli şiddet içerebilecek fiziksel yarışmalara maruz bırakılırlardı, onlara yetersiz yiyecek verilirdi ve diğer hayatta kalma becerilerinin yanı sıra yiyecek çalma konusunda da beceri kazanmaları bekleniyordu.

En fazla liderlik potansiyeli sergileyen genç erkekler, asıl amacı genel Helot nüfusunu terörize etmek ve sorun çıkaranları öldürmek olan gizli bir polis gücü olarak hareket eden Crypteia'ya katılmak üzere seçilirdi. Spartalı erkekler 20 yaşında tam zamanlı asker olurdular ve 60 yaşına kadar aktif görevde kalırlardı.

Hiçbir asker diğerinden üstün görülmezdi. Savaşa giren Spartalı askerler büyük bir bronz miğfer, göğüs zırhı ve ayak bileği koruyucuları giyerlerdi. Bronz ve ahşaptan yapılmış yuvarlak bir kalkan, uzun bir mızrak ve kısa bir kılıç taşırlardı. Spartalı savaşçılar aynı zamanda uzun saçları ve kırmızı pelerinleriyle de tanınırlardı. Spartalıların sürekli askeri talim ve disiplini, onları antik Yunan tarzı falanks oluşumunda dövüşme konusunda yetenekli kılıyordu. Falanks'ta ordu yakın ve derin bir formasyonda bir birlik olarak çalışır ve koordineli kitle manevraları yapardı.

Spartalı kadınlar bağımsız fikirli olmalarıyla ünlüydü; antik Yunan'daki emsallerinden daha fazla özgürlüğe ve güce sahiplerdi. Orduda hiçbir rol oynamamalarına rağmen Spartalı kadınlar, erkekler gibi yatılı okullarda olmasa da genellikle resmi bir eğitim alırlardı. Kısmen eşlerini cezbetmek için kadınlar cirit atma ve güreş gibi atletik yarışmalara katılıyor ve aynı zamanda rekabetçi bir şekilde şarkı söyleyip dans ediyorlardı. Yetişkinler olarak Spartalı kadınların mülk sahibi olmalarına ve mülklerini yönetmelerine izin verilirdi. Buna ek olarak Helotlar tarafından yerine getirilen yemek pişirme, temizlik ve kıyafet yapma gibi ev içi sorumluluklar da genellikle onlara yük olmuyordu.

Evlilik Spartalılar için önemliydi çünkü devlet insanlara, büyüyünce savaşçı yurttaş olacak erkek çocuklar sahibi olmaları ve savaşta ölenlerin yerine geçmeleri için baskı yapıyordu. Evliliği erteleyen erkekler kamuoyunda utandırılırken, birden fazla erkek çocuk sahibi olanlar ödüllendirilebiliyordu.

Evliliğe hazırlık olarak Spartalı kadınların saçları tümüyle kesilirdi. Evlendikten sonra da saçlarını kısa tutarlardı. 30 yaşın altındaki erkeklerin ortak kışlalarda ikamet etmeye devam etmeleri gerektiğinden, evli çiftler genellikle ayrı yaşıyorlardı. Bu süre zarfında eşlerini görebilmek için kocalar geceleri gizlice kaçmak zorunda kalıyorlardı.

M.Ö. 371'de Sparta, Leuctra Muharebesi'nde Thebaililerin elinde feci bir yenilgiye uğradı. Bir sonraki yılın sonlarında Thebai generali Epaminondas başka bir darbeyle Sparta topraklarına bir istila başlattı ve birkaç yüzyıl boyunca Spartalılar tarafından köleleştirilmiş olan Messenialı Helotlarının kurtuluşunu sağladı. Spartalılar uzun bir gerileme döneminde ikinci sınıf bir güç olarak da olsa varlıklarını sürdüreceklerdi. M.Ö. 338'de Makedonyalı II. Philip, Laconia'nın çoğunu istila edip harap etti ancak Sparta'nın kendisini ele geçirmedi. Sparta, gerileme döneminde bile "Helenizm'in savunucusu" olma iddiasını asla unutmadı. Philip, Yunanistan'ı İran'a karşı birleştirme bahanesiyle Korint Birliği'ni kurduğunda, Spartalılar katılmayı reddettiler. Çünkü Sparta'nın liderliği altında olmadığı sürece bir Yunan birliği seferine katılmakla ilgilenmiyorlardı. Böylece II. Philip’in oğlu Büyük İskender, Granicus Muharebesi'nde Persleri mağlup ettikten sonra Atina'ya 300 takım Pers zırhı gönderdi ve üzerine şunları yazdırdı: "Philip'in oğlu İskender’den Spartalılar dışındaki tüm Yunanlılara Asya'da yaşayan yabancılardan alınan bu adakları verin.” İskender Spartalıları daha önce reddettikleri Korint Birliği'ne katılmaya zorladı.

Sparta, M.Ö. 192'de bağımsızlığını kaybedene kadar Peloponez güçlerinden biri olmayı sürdürdü. Pön Savaşları sırasında Sparta, Roma Cumhuriyeti'nin müttefikiydi. Sparta'nın siyasi bağımsızlığı, diğer Yunan şehir devletleri ve Roma'dan oluşan bir koalisyon tarafından Laconia Savaşı'nda kesin yenilgiye uğratılmasının ve bunun sonucunda M.Ö. 192'de son kralı Nabis'in devrilmesinin ardından Akha Birliği'ne katılmaya zorlanmasıyla sona erdi.